1. De goede of de foute kant van de geschiedenis?

U kent die prangende vraag van Geert Mak: Kan je belangrijke momenten in de geschiedenis herkennen als je ze beleeft, er middenin zit?

Misschien moeten we daar drie vragen aan toevoegen:
1. Spannende momenten kenmerken zich door de uitdaging om te kiezen. Maar hoe kan je weten of je niet aan de verkeerde kant van de geschiedenis terecht komt?
2. En misschien nog wel spannender: heeft de geschiedenis wel goede kanten? En…
3. heeft de mensheid wel het vermogen om te leren van de geschiedenis en vinden we steeds nieuwe manieren om oude fouten te blijven maken?

Moederverdriet:
Gisela May zingt
Lied einer Deutschen Mutter
Muziek Hans Eisler, tekst Bechtold Brecht

Voor degenen die wat minder goed zijn in Duits verstaan, hier is de tekst:

Mein Sohn, ich hab’ dir die Stiefel
Und dies braune Hemd geschenkt:
Hätt ich gewußt, was ich heute weiß
Hätt ich lieber mich aufgehängt.
Mein Sohn, als ich deine Hand sah
Erhoben zum Hitlergruß
Wusste ich nicht, dass dem, der ihn grüßet
Die Hand verdorren muss.
Mein Sohn, ich hörte dich reden
Von einem Heldengeschlecht.
Wusste nicht, ahnte nicht, sah nicht:
Du warst ihr Folterknecht.

Mein Sohn, und ich sah dich marschieren
Hinter dem Hitler her
Und wusste nicht, dass, wer mit ihm auszieht
Zurück kehrt er nimmermehr.
Mein Sohn, du sagtest mir, Deutschland
Wird nicht mehr zu kennen sein.
Wusste nicht, es würd werden
Zu Asche und blut’gem Stein.
Sah das braune Hemd dich tragen
Hab’ mich nicht dagegen gestemmt.
Denn ich wusste nicht, was ich heut weiß:

Es war dein Totenhemd.

2. Vergeving?

De Duitsers zetten aan het begin van de bezetting een groot deel van de wetenschappelijke en culturele elite van Parijs op de trein naar werkkampen
Messiaen ontmoet een violist die hij kent. Ze raken geanimeerd in gesprek over een compositie waaraan Messiaen werkte en ze worden opgemerkt door een muzikale Duitser/bewaker in trein.
In het kamp Görlitz regelt deze Duitse bewaker muziekpapier en gemankeerde instrumenten (viool en cello waaraan snaren ontbreken en de piano mist wat werkende toetsen) en Messiaen maakt zijn aangrijpende ‘kwartet voor het einde van de tijd’ dat hij eerst nog moest aanpassen aan de gebreken in de instrumenten, en dat ook in 1941 in het kamp is gespeeld
Na de oorlog zoekt de behulpzame Duitse bewonderaar contact met Messiaen

Hij weigert…. Misschien begrijp ik dat wel, 

Mijn vader heeft tijdens de oorlog en tijdens de geboorte van zijn eerste kind ruim een half jaar in Kamp Amersfoort gezeten. Hij heeft er nooit over willen praten. Op zijn 75 ste zei hij op mijn vraag wat hij zou willen doen als hij nu nog een kampbewaker tegenkwam: “Ik zou hem nu nog steeds met liefde een kopje kleiner maken”.  We weten niet wat Messiaen heeft meegemaakt. Ik ook niet wat mijn vader…

Weithaas, Gabetta, Meyer, Chamayou spelen
Quatuor pour la fin du temps (kwartet voor het einde van de tijd)
Van Olivier Messiaen

3. De ethiek van de oorlog, wie mag spreken?

De tweede wereldoorlog was niet alleen de oorlog van de vernietigingskampen, de werkkampen en de doorgangskampen. Het was ook de oorlog van de bewust gemaakte burgerslachtoffers. Nooit zijn er in een oorlog zoveel mensen gestorven die geen soldaat waren. De grootschalige bombardementen door Engelsen van Duitse steden waren ook een antwoord op de bommenregen op Londen waarmee Hitler de Engelsen wou demoraliseren door zoveel mogelijk burgerslachtoffers. De Engelsen demoraliseerden niet. In tegendeel. Het versterkte de veerkracht en de onderlinge solidariteit. Spreekwoordelijk is die winkelier wiens winkel aan barrels was gebombardeerd, die zijn spullen op de stoep zette met een bordje erbij “More open than ever”. Churchill en zijn militaire staf trokken daaruit niet de conclusie dat het maken van burgerslachtoffers weleens averechts zou kunnen werken en de vijand juist sterker maken. Ze meenden dat ze de Engelse veerkracht te danken hadden aan hun superieure ras en cultuur (De Duitsers, hadden die niet zelf ook zo’n zelfbeeld van superioriteit van het Arische ras… : spiegelbeeld?).

Shostakovich maakte een aangrijpende anti-Duitse symfonie rond het beleg van Stalingrad: aangrijpend, je hoort marcherende Duitse troepen.
Hij probeerde na de oorlog mee te buigen met de sovjetdictatuur, werd gedwongen lid van de communistische partij en werkte (ook gedwongen?) mee aan de docu over de vernietiging van Dresden. Omdat hij tegen dictatuur, geweld tegen burgers en fascisme was werkte hij uiteindelijk mee aan iets dat (ook) een beetje de dader tot slachtoffer zou kunnen maken, indirect, onbedoeld…

De aanblik van vernietiging

Het Borodin kwartet speelt

Het strijkkwartet nr 8

Van Dmitri Shostakovich

4. Leren over burgerslachtoffers?

Truman, net 2/3 maanden president keurde met zelfde redenering als die van Hitler en Churchill (veel burgerslachtoffers zullen de vijand op de knieën dwingen) de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki goed

Pas in 1948 bij zoveelste Geneefse akkoorden werd het opzettelijk maken van burgerslachtoffers verboden

Sindsdien zijn de meeste oorlogen geen oorlogen tussen legers meer, maar tussen legers en guerilla’s, opstandelingen of terroristen en sindsdien maken we vooral in het Midden-Oosten weer burgerslachtoffers omdat elke burger een terrorist kan zijn of er een kan verbergen…

De klankkleur van de verschrikking

Spelen: Van Penderecki, (de dirigent van die symfonie van Gorecki, die zo komt) Threnody to the victims of Hiroshima. Penderecki schrijft geen melodieën maar klankkleuren….

Fins Radio-symfonie-orkest olv Urbanski

5. Keuzes?

Sommigen hebben niets te kiezen.

Worden opgepakt, op transport gezet en gedood

Omdat ze zijn wie ze zijn

Een overlevende uit Warschau

Arnold Schönberg 

Opus 46 voor orkest, spreker en mannenkoor

Spreker Wieland Satter en de Kölner Männer Gesang Verein

En De misschien wel voorvoelde dood?

Leo Smit was een Joodse componist die in 1943 op transport werd gezet naar Sobibor en daar gedood

Valerie Guillorit, Helena Rasker en Frans van Ruth (piano) spelen

La mort des Artistes

6. Onverwerkt verleden?

Obama veroorzaakte een rel in Polen door Auschwitz een Pools concentratiekamp te noemen.

In Polen en Baltische staten woonden erg veel Joden en veel hebben het er niet overleefd. Het getto van Warschau… Ook Polen hebben meegedaan of weg-gekeken, maar liever spreekt men over de helden

In Polen lagen de percentages deportaties in de buurt van het Nederlandse en dat is in verhouding hoog. Górecki woonde als kind (8-13) vlak bij Auschwitz en schreef in 1960 een hartverscheurende symfonie om te verwerken wat er “onder de neus van zijn familie en vrienden” was gebeurd.

Beth Gibbons en het Pools Nationaal Radio-Symfonieorkest o.l.v. Penderecki spelen

De derde Symfonie (de symfonie der klaagliederen) Van Henryk Górecki

Deel 2: tekst een kort gebed van een 18 jarig meisje aan Maria, gevonden op de muur van een van de verblijven in Auschwitz

8. VREDE

Maar, laten we Vooral ook even stilstaan bij Vrede. 

Misschien is even stilte nu op zijn plek? Als overgang?

John Cage componeerde 4 minuten en 33 seconden stilte 

Om te kunnen horen wat er in je en om je om aandacht vraagt en wat je normaal zelfs niet hoort als je je focust op muziek of…. Je hoort jezelf ademen, misschien zelfs wel je bloed ruisen in je oren. Je hoort de adem, de kuch, het kraken van schoenen, het schuren van kleding van anderen. Verkeer…

Als alles verder wegvalt, los gelaten wordt…

Wat is Vrede meer dan het loslaten van het onverzoenlijke in je hart en hoofd? Het onverzoenlijke dat zoveel ruis veroorzaakt?

Muzikaal was het een lastige zoektocht…Welke muziek ‘belichaamt’ Vrede voor mij het best?

Mijn vorige buurman was pianist. Op een dag kwam hij langs toen ik de preludes van Rachmaninov draaide. Ik zei dat ik nummer 5 uit opus 32 het mooist vond. Hij vloekte en zei: Dat was de enige die ik niet spelen kan… Het komt door de combi van kwintolen (een soort vijfkwartsmaat) en gewone 4 kwarts. De kwintolen met de linkerhand, de vierkwarts rechts. 

Udo, Indisch oorlogskind was 12 toen de Japanners Indonesië bezetten en kon niet naar school. Vier jaar lang was zijn voornaamste bezigheid pianospelen en les van zijn buurvrouw die Rachmaninov hoog had. 

Udo liet het me de moeilijkheid van de combi van verschillende maatsoorten voelen door te vragen om met linkerhand ¾ te tikken en met de rechter 4/4 waarbij telkens de eerste tel samenvalt. Wat je het lastigst vindt wordt sturend en bij die kwintolen wordt het dat dus. 

“En als een van de twee wint wordt het vlak, gaat de spanning eruit, wordt het flauw, is de schoonheid weg…. Wibi Soerjadi speelt het zo snel dat die problematiek van de gecombineerde maatsoorten ook wegvalt. “Luister er maar eens naar” zei Udo

Schoonheid ontstaat door beide “samen” te ”laten zijn”. 

Als er in een oorlog een winnaar is en een verliezer, kan vrede dan nog wel schoonheid zijn? 

Vladimir Ashkenazy

(je kunt meekijkend op de bladmuziek de kwintolen (5 nootjes aan het balkje) direct herkennen)

Speelt preludes opus 32, nr 5 Van Rachmaninov

Ik wens jullie een mooie herdenking 

Hero