Vooraf

Een half jaar geleden vatte ik het plan op om een lezing te houden over muziek, klassieke muziek, geïnspireerd door de trieste kant van de twee wereldoorlogen. Het wordt er een over de tweede Wereldoorlog, en hij gaat waarschijnlijk niet door, vanwege de pandemie, maar ik zal hem online zetten, over een week of twee. Wat is afgevallen is muziek van rond de eerste wereldoorlog. De tweede was de oorlog van de holocaust, van de vliegtuigen en vliegende bommen, van de bombardementen op Rotterdam en Londen door de Duitsers, op de Duitse steden door Churchill en op Hiroshima en Nagasaki door de Amerikanen. In de tweede Wereldoorlog stierven veel meer burgers dan militairen. In de eerste was dat andersom. De oorlog van de ellende en ziekte in de loopgraven, die veel jonge mensen heeft gedood en verminkt, in hun uniform.

Ik had zelfs een soort schema gemaakt. Daarbij probeerde ik ook om te zien of er een verschil was tussen hen die stierven of in een kamp terecht waren gekomen en zij die het lijden vanuit thuis aanzagen, vanaf de zijlijn om het oneerbiedig te zeggen, want een aantal zij-lijners was ernstig geraakt door wat er was gebeurd. Maar in de muziek is het verschil tussen de twee soorten van meemaken niet te horen. De muziek van rond WOII is merendeels indringender en soms lastiger.
Het werd iets als:

ACTIEF OF KAMP: 
WO1: Ravel, Buttersworth
WO2: Messiaen, Leo Smit

DE ZIJLIJN
WO1: Debussy, Britten en Elgar
WO2: Brecht/Eisler, Shostakovich, Gorecki, Penderecki en Schönberg

Maar goed, deze verzameling gaat over de eerste wereldoorlog. Een lezing die ik niet zal houden dus die kan direct online….

De Hospik

Laten we beginnen bij Ravel. Toen de oorlog begon was hij te oud om als soldaat dienst te nemen. Hij werd hospik/chauffeur. Hij haalde slachtoffers op van het slagveld, dood, verminkt, doodziek door de vervuiling van de loopgraven. Zes van zijn kameraden hebben die oorlog niet overleefd. Hij maakte voor hen dit muzikale monument. Hij vernoemde het naar de Franse barokcomponist Couperin, deels ook als anker om het wat “lichter” te houden, “omdat al die dood van zichzelf al zwaarte genoeg heeft….. “. En volhouden, de laatste twee delen zijn het mooist.

De ontbrekende rechterarm

We blijven nog even bij Maurice… zijn pianoconcert voor de linkerhand. Het verhaal dat daarbij hoort, begint bij Paul Wittgenstein, de oudere broer van de filosoof Ludwig. Hun vader was een steenrijke Joodse industrieel in Wenen. Paul was concertpianist. Hij nam dienst, maar werd in 1915 zo onfortuinlijk in zijn rechterarm geraakt dat die moest worden geamputeerd. Hij bleef spelen. Met het familiekapitaal achter zich kon hij het zich permitteren om de componisten uit zijn tijd om werk te vragen voor de linkerhand. Richard Strauss en Korngold bijvoorbeeld. Ook Hindemith en Prokofjev hebben aan zijn verzoek voldaan, maar hij keurde hun werk af. Er is zo een spoor van gedoe rond die opdrachten ontstaan en misschien is de hypothese gerechtvaardigd dat Paul Wittgenstein niet helemaal meedanste in de muzikale dynamiek van zijn tijd. Ravel, die zoveel mensen met verdwenen ledematen had gezien, heeft met graagte en hartstocht de opdracht aanvaard. De heer Wittgenstein had echter nogal wat ‘suggesties’ toen hij het werk ontving. Ravel wees die af en de relatie raakte daardoor ernstig bekoeld. Overigens vluchtte Paul na de ‘Anschluss’ naar de VS, want als Jood mocht hij niet meer optreden in Wenen. Het werk is op veel plaatsen wat ‘zwaarder’ dan de tombeau de Couperin. Misschien maakt de tijd het besef van sommige wonden dieper.

Een talent dat bleef op het slagveld

Deze Engelse heer overleed op het slagveld in 1916. Hij werd beschouwd als een van de grootste Engelse talenten. Wat je hoort is van voor de oorlog…
Past in de pastorale stijl van Vaughn Williams …

Het verdriet over dakloze oorlogswezen

Psycho-analytici zeggen altijd dat als het talent ervoor aanwezig is, mensen trauma’s transponeren naar artistieke expressie. Debussy, een beschermd upperclasskind, ziet in 1915 dakloze oorlogswezen bedelen op straat. Hij ziet hoe de beschermende sociale structuren door de oorlog verkruimelen. En schrijft dit stuk, half als aanklacht, half als gebed om hulp tegen Duitsers… 
Nederlands accentje…. Elly Ameling

Een kathedraal vol pacifisme en atheïsme 

Voor deze heb ik altijd een aanloopje nodig. Daar moet je voor zitten, als voor de Matthäus, al duurt hij maar half zo lang. 

Na het kleine, korte van Debussy een indrukwekkend grote en lange. Britten’s War Requiem. Een werk voor twee orkesten en koor en jongenskoor, 3 solisten. 

Het orkest dat hier speelt en ook de koren zijn Engels en Duits. Het verhaal: 
De kathedraal van Coventry had de Duitse bombardementen niet overleefd. In 1962 was de restauratie klaar en dit stuk werd door Britten geschreven voor de opening. Britten, overtuigd atheïst en pacifist, schrijft…
Wacht even, dit wordt WOII ? Nee, want Britten weefde in de traditionele structuur van een Requiem gedichten van William Dole. Dole was soldaat in de eerste wereldoorlog, die een week voor het einde ervan sneuvelde. Hij had een aantal jaren priesteropleiding gedaan en schreef nu in de loopgraven gedichten waarin hij zijn worsteling met geloof, kerk en oorlog verwoordde. De delen ‘requiem’ zijn, als gebruikelijk, voor orkest, koor en sopraan. De gedichten worden door de mannen gedaan. Af en toe met interventies van de jongens tussen de delen door. 
De menging wordt naarmate het stuk vordert steeds meer een verstrengeling.
Britten s boodschap gaat over de absurde nutteloosheid van de oorlog en ook over de hypocrisie van een kerk in oorlogstijd. Thema’s die ook sterk speelden in mijn jeugd. Ik heb veel Maarten t Hart-achtige worstelingen met de bijbelse verhalen gehad. Maar als het gaat om kerk en oorlog, gaat het niet over een Godsbeeld, maar over keuzes van mensen, leiders. Over de vraag of je stelling neemt, dan wordt een kerkbestuur weer net als in de Middeleeuwen een politiek orgaan.  Ik herinner me een soort gekwelde verontwaardiging na een kerstdienst waarin we “vrede op aarde” zongen. “Ja mooi” riep ik “maar vervolgens bidden dat we, of onze vrienden, de vijand maar mogen verslaan. Wat is het nou, vrede op aarde kwelen of bidden dat je de gezegende oorlog mag winnen?” Het was vermoed ik 1963 of zo, het begin van de Amerikaanse interventie in Vietnam…. 
En als die (late) puberkwelling zo indringend en groots wordt verklankt, komt er zoveel terug dat de emmer soms overloopt en ik het eind niet haal. Vandaag dus wel.
Take your time and stretch your attention. It’s worth it

Het Britse papaver-verdriet

De laatste: Elgar schreef dit in 1919. Inspiratie? De afschuw, het sneuvelen van zoveel jonge mensen, ongetwijfeld ook uit zijn persoonlijke omgeving. Dezelfde inspiratie die ten grondslag ligt aan de weken waarin iedereen op de Britse tv Poppies draagt in knoopsgat of broche-plek. Nog steeds herdenken de Engelsen jaarlijks de doden uit de eerste… op 11 november, Remembranceday
Voor de eerste WO schreef Elgar veel in de Engelse beetje pastorale traditie, die ik wel eens samenvat met “landschaps-muziek” zoals ook Vaughn Williams en Buttersworth schreven. Dit is veel rauwer. Elgar leefde hierna nog een jaar of 15 maar schreef niet veel meer.
Het is een beetje een oude opname maar die celliste is zo goed…. en dirigent en soliste ze lijken wel een stel.

En ja, WOII komt nog