Filosoof Maxim Februari zei in Zomergasten (vrij in mijn woorden): ethiek gaat niet over het oordeel, de mening over goed en kwaad, het gaat over het complex aan gedachten, gevoelens en opvattingen dat leidt tot keuzes en gedrag. Het is dat wat aan handelen voorafgaat….
Vier jaar heb ik de filosofiecolleges gevolgd van achternaamgenoot Professor Zuidema en die zei, meen ik mij te herinneren, dat ethiek met name de wetenschap was die onderzocht hoe mensen, individueel en als samenleving omgaan met de dilemma’s rond goed en kwaad en dat men daarin er goed aan doet onderscheid te maken tussen enerzijds de collectieve en gedeelde waarden en daaruit voortvloeiende gebruiken en anderzijds de individuele kant van de mens die voor een keuze staat en diens verantwoordelijkheid daarvoor. Als aankomende socioloog had ik toch vooral oog voor die collectieve kant. En tegelijkertijd was ik altijd het meest gebiologeerd door boeken en films waarin mensen onverwachte keuzes maken.
Voor mij komen die twee kanten van de medaille bijelkaar in de politiek. De politiek gaat normaal gesproken over de dilemma’s en keuzes die het individu overstijgen. Wanneer mag euthanasie en wanneer niet, en hoe borgt men zoiets. Bijvoorbeeld. En niet over, wat doen we met de stervenswens van opa. Of, wanneer is liegen strafbaar? Onder welke omstandigheden, en hebben de gevolgen van de leugen invloed op strafbaarheid en strafmaat? En tegelijkertijd is het de individuele politicus die met zijn of haar keuzen, de toelichtingen daarop, etc. In het openbaar vormgeeft aan die ethiek, aan het onderhoud ervan aan de ontwikkeling ervan. Ja want het collectieve verschuift voortdurend. Zie de discussie over straatnamen van onze koloniale helden. Zie de private straffen in de entertainment van mensen met vroeger getolereerd grensoverschrijdend seksueel gedrag en de druk op het strafrechtsysteem dat overigens droevig lijkt te falen op dit punt.
Maxim’s eerste fragment was een stukje uit een documentaire waarin een burgemeester probeerde de bewoners van een straat verantwoordelijk te maken voor de oplossing van de problemen daar (“een teringzooi” en een eenzame vrouw). Het is (collectief) goed dat de overheid gezamenlijkheid probeert te scheppen in de aanpak van problemen, maar de individuen kregen dilemma’s, moet ik klikken, moet ik corrigerend gaan optreden naar mijn buren? Ben ik mijn broeders hoeder? Heb ik hier iets mee te maken? Wie ben ik dat ik hier iets van zeg? Mooi om te zien.
De individuele politici op dit moment…. tja. Wat zien we ze dagelijks op de buis doen? Okee we hebben een paar extreme gevallen als Trump en Johnson die voortdurend liegen, verdeel- en heerstechnieken toepassen, beledigen, mensen zwart maken, etc. Geen daverend voorbeeld, toch? En ik vind de besmettelijkheid heel zorgelijk. Maar de gewone Nederlandse politica, nee nauwelijks… daar is iets anders mee. Men braakt voortdurendwoordvoerderszinnen uit en daarmee blijkt een ander probleem aan de oppervlakte te komen, namelijk het gaat minder om de inhoudelijkheid van het standpunt en meer om het behoud van de coalitie en ieders plek in het krachtenveld. En dat is het meest kenmerkend aan het individuele niveau: daar gaat het vaak om “het hachje”.
in mijn eigen werkzame leven heb ik vaak voor dit soort dilemma’s gestaan. Zaken waarover je in termen van goed en kwaad, van juist of laakbaar handelen, redelijk snel tot een conclusie kon komen, maar…. de gevolgen van die conclusie, soms is het gezichtsverlies, soms dreiging van ontslag, soms het risico “uit de groep te worden gestoten”…. de kosten van juist handelen kunnen groot zijn en je maakt inschattingen. Soms op basis van concrete uitlatingen van je baas (om met Bommel te spreken, “de grote Knark in wiens handen je je hachje hebt gelegd”). Soms op basis van irrationele angsten, vage aanwijzingen of wijze raad van derden. Ik heb twee keer om dit soort redenen toch ontslag genomen en drie keer een opdracht beëindigd als KPMG-consultant of zelfstandige. Ik heb het krachtenveld rond mijn hachje wel degelijk gevoeld, maar er een aantal keer maar niet aan toegegeven. En soms was ik zelf die “grote Knark” die weleens terug in zijn hok mocht, zowel voor mezelf als voor mensen wiens ‘baas’ ik dan even was.
In het geval van een “coalitiepoliticus” weet je op basis van eerdere woede-uitbarstingen van Mark, halve kabinetscrisissen en moeilijke fractievergaderingen redelijk goed waar de grenzen liggen en wat de kosten zijn van het overschrijden ervan wanneer het geweten knaagt. En zo zie je D’66-ministers het onderwijs slopen in plaats van versterken, en individuele kamerleden vertrekken die te veel profiel hebben. De spanningen moeten binnenskamers blijven. Maar het zijn nou precies die spanningen en de openbare discussie erover die de ontwikkeling van de collectieve ethiek schragen en ook “gedeeld” maken en dat precies gebeurt dus nauwelijks. Coalitie en oppositie manoeuvreren zichzelf in posities die niet het onderzoek van volgende stappen mogelijk maken maar juist tegenstellingen uitvergroten en discussie doodslaan.
Als de volgende fase van de collectieve ethiek dit wordt, deze proces-ethiek in plaats van echte inhoudelijke…. ja dan is het logisch dat belastingontduiking prima is bij het volgen van de juiste procedure, dat een Brexit prima is omdat een weliswaar rammelend referendum die uitslag had. Niet meer rekenschap over de gevolgen, maar over de spreadsheets en procedures… in magagementland al een tijdje gebruikelijk. Ik leverde 20 jaar geleden al als consultant “kwaliteit” als mijn klant- en opdrachtdossiers in orde waren en mijn gedrag aantoonbaar transparant was geweest. Onzin, daarvoor werd ik niet ingehuurd en betaald. Ook de discussie in de zorg om de wet BIG-2 draait om het vermijden van de echte vraag naar kwaliteit en gevolgen van handelen en duiken politici en beleidsmakers liever weg achter procedures, kwantitatieve kadertjes en dergelijke om de echte kwaliteitsvraag uit de weg te gaan. En het is juist het denken over wat “kwaliteit” is en hoe het ontstaat en kan worden beschermd die de ontwikkeling van ethiek voedt. En niet de spreadsheet, het diploma, de procedure, het complete dossier, de vestigingseis….
Maxim moet misschien toch nog maar eens terugkomen. En laten we het dan eens hebben over wat er gebeurt als in de politiek individuele en groeps-spanningen en procesdenken het winnen van de echte inhoudelijke ethische thema’s. Er is weer een wereld terug te winnen….