Op de middelbare school heb ik geen economie gehad. Tijdens mijn studie leerde ik van Bas de Gaay Fortman dat we een soort mengvorm hadden van de vrije-markt-economie en de geleide als de Sovjets. Ik herinner me het als een vraag van mij, hardop gesteld tijdens het college. Beetje uit ongerustheid: “mengen betekent dat de verhoudingen nogal kunnen wisselen, 10:90 is gemengd, 80:20 ook. Kunt u iets meer toelichten wat optimaal is, en waarom?”. Ik wist dat ik geen econoom zou worden. Uit andere overwegingen, sociologische, sociale, kwam de vraag voort, Ik herinner me niet of er een zinnig antwoord kwam. Het ging erom dat overheden wel konden corrigeren en bijsturen, maar ze mochten niet de sturing van de markt weghalen… En eigenlijk heeft deze metavraag naar hoe we ons organiseren mij mijn hele verdere leven geboeid.
Op dit moment is er een serie artikelen in de NRC over de stand van het kapitalisme, met het neoliberalisme dat daar als filosofie onderligt en waarin men wil dat de onzichtbare hand van de markt zoveel mogelijk zijn gang kan gaan. En er blijken nu ook nogal wat economen zich bewust van de scheurende gevolgen van de mondiale vrije markt. Kapitaalvlucht en belastingvlucht, stagnatie in de inkomens van de middenklasse, absurde verschillen tussen arm en rijk, een zich bij voortduring sterk zelf-verrijkende laag van topmanagers en groot-aandeelhouders, verlies aan invloed van de factor arbeid, consumentisme en egocentrisme bij de consument en burger, afkalvende overheden. Het blijkt dat er nu dus ook economen zijn die hun vak opnieuw willen doordenken, die pleiten voor meer invloed van overheden op de markt, scherper spel rond belastingen van rijken en internationale bedrijven…. Het kapitalisme wordt niet ten grave gedragen -als het dat al niet zelf doet door zich op te blazen in greed of the top- maar wel bijgestuurd, aan banden, een beetje… Het leidt er zelfs toe dat er weer economen zijn die afwillen van het kwantitatieve model-denken, terug willen naar Keynes, etc. Maar daar gaat dus om de vraag hoe de economie draait, om een economisch optimum, en hoe nadelen te verzachten, niet primair om de vraag wat maatschappelijk optimaal is
Op het moment dat in Engeland, Amerika en Nederland “de derde weg” begon op te komen, een poging om het marktdenken en de overheidslogica te integreren, Blair, Clinton en Kok, als relatief progressieve en linksige politici overheidsbedrijven en overheidstaken in de uitverkoop zetten, kreeg ik argwaan. Ik had uit mijn gesprekje met Bas dGF ergens een hoop op balans tussen markt en staatssturing overgehouden en die balans verdween. Er begonnen in mijn omgeving mensen te signaleren dat ik steeds linkser werd. In tegendeel. Maar als links zo’n ruk naar rechts maakt, kom ik vanzelf een beetje aan de buitenkant….
In mijn wereldbeeld was het zo, dat ik vond dat de overheid en vooral de politiek er was om een paar maatschappelijke taken te doen, naast openbare orde en de verdediging van de landsgrenzen:
– pacificatie: zorgen dat we elkaar niet de hersens inslaan als we hetzelfde willen hebben of het met elkaar oneens zijn. Dat kan door een verbale manier van elkaar afmaken: win/loose, of het debat, het kan ook door samen naar oplossingen te zoeken en het conflict met dialoog te overstijgen. Sinds de zuilen weg zijn gaat pacificatie gepaard met verbaal geweld en massa-beïnvloedingsmechanismen met als absurdistisch toppunt discussies over wat fakenews is…
– zorgen voor collectieve voorzieningen: wat dat is? er was een tijd dat het maken van wapens een overheids-monopolie was. Nu zijn allerlei nutsvoorzieningen naar de markt gebracht en mag er winst gemaakt worden op zorg, volkshuisvesting en onderwijs, hebben speculanten de markt voor goedkope woningen in handen…
– de boel bij elkaar houden, dat wil zeggen dat de zwakken en achterblijvers erbij blijven horen, mee kunnen als ze ook al dan niet tijdelijk niet voor zich zelf kunnen zorgen. We willen geen ghetto’s en slums, we willen dat mensen kunnen lezen en niet doodgaan van de honger, mee kunnen doen. En tegelijkertijd ervoor zorgen dat de voorhoede ook voorhoede kan blijven, gestimuleerd wordt tot innovatie, zodat die voorhoede niet vertrekt en de achterhoede volledig in de steek laat.
– in de laatste plaats noem ik hier, dient de overheid ervoor te zorgen dat we in de maatschappij in de wet verankerde instituties hebben, mechanismen en waarborgen, die ervoor zorgen dat het maatschappelijk verkeer rechtvaardig verloopt. Daarom hebben we “het huwelijk”, de eigendomsregels, de notaris, de SER, de Voedsel en waren Autoriteit, de onafhankelijke rechter en waarborgt de staat ook de toegang tot die instituties. Als die instituties uitgehold raken, geloofwaardigheid verliezen, gaat het ons slecht. Kamerleden horen zich niet te bemoeien met gerechtelijke uitspraken (behalve Wilders?), de notaris en de accountant moeten streng waken over de eigen integriteit. Als dat gaat schuiven….
En het schuift…. Accountants, notarissen en advocaten op de Zuid-as, maar daar niet alleen, verdienen zich suf aan belasting vermijden. Als ze niet die maatschappelijke functie hadden, waardoor hun geloofwaardigheid smetteloos moet blijven, kon je nog van persoonlijke ethiek of persoonlijk falen spreken, hier breekt men de geloofwaardigheid van een institutie af en richt men daarmee maatschappelijke schade aan. Maar de zuigkracht van rijkdom en macht, van de heren die gediend worden, trekt dit soort traditionele eerzame beroepen geleidelijk van hun wortels. Er is een minister president die zover boven de partijen staat dat als Polman van Unilever belt hij zijn koers over belasting op dividend aanpast. Zorgcowboys profiteren van de ruimte die de markt biedt, Zorgverzekeraars controleren de professionals kapot. Er gaan ziekenhuizen failliet waardoor grote gebieden verstoken kunnen raken van noodzorg. De rechterlijke macht wordt moeilijker bereikbaar gemaakt voor mensen met weinig geld, En als die overheid in de markt afspraken maakt, zie het stikstofbesluit… dan verzinnen ze uitstelgrappen om de gevolgen van eigen beleid te omzeilen. We maken nu zelfs mee dat een ministerie gemeenten aanbeveelt om met een boekhoudtruc de tekorten op de jeugdzorg te maskeren… Waar is onze geloofwaardigheid?
Het gaat dus niet alleen maar om de vraag of de overheid wat meer invloed kan krijgen op de harde kanten van wat er niet goed gaat in het neokapitalisme, Het gaat om de overheid zelf en de mate waarin men nog in staat is die rollen, die taken, die verantwoordelijkheden, geloofwaardig te vervullen. Het gaat niet alleen om internationale belastingafspraken en slimmigheden om op nationaal niveau de mondiaal opererende rijken en multinationals te slim af te worden (zoals de 3% winstbelasting die Macron wil opleggen aan techbedrijven over hun omzet in Frankrijk), het gaat vooral over de vraag, “hoe zorgen we dat wat des overheids is ook bij de overheid goed onder dak is, en hoe zorgen we ervoor dat de achterblijvers mee kunnen blijven komen, invloed houden op hun stukje kwaliteit van leven”. Dat betekent dat we macht moeten scheppen in een eigen domein van de overheid om ook in te grijpen als het milieu kapot gaat. Dan moeten we daar deskundigen over in dienst hebben. Dan moeten we kunnen ingrijpen als farmaceuten medicijnen te duur maken en moeten we ook de deskundigen in dienst hebben om te weten wat er speelt en kan. Dan moeten we weer volkshuisvesters en planologen in dienst hebben die weten hoe we een deel van de woningmarkt kunnen vrijwaren van speculatie en kwaliteitsverlies.
Het wordt dus meer dan ooit een machtsvraagstuk. Meer dan ooit omdat de overheid die macht eerst grotendeels uit handen heeft gegeven. Bij wet instrumenten heeft kaltgestellt. Bedrijven de macht heeft gegeven om de kosten van de zorg in de hand te houden. Hele disciplines die men vroeger in eigen dienst had zijn naar de markt vertrokken of bestaan niet meer. Dat draai je niet zo maar met een nieuw stukje wetgeving terug. Dat betekent dat er beleid moet worden gemaakt, waarin de overheid een nieuwe rol schept, in een ontsporende markt nieuwe paaltjes neerzet, nieuwe grenzen stelt, nieuwe taken oppakt die oude misstanden bijsturen. Dat beleid moet dan dat duurzame welzijn ondersteunen. Duurzaam. omdat de uitputting van de aarde moet worden afgebogen, de opwarming van het klimaat worden beteugeld. Welzijn, omdat we als samenleving onszelf bij elkaar moeten houden, opdat iedereen mee kan en de voorhoede kontakt heeft met de achterhoede en geloofwaardig is.
Hier ging het over, toen ik meldde dat ik met een trans-disciplinaire groep onderzoekers in dialoog was over “wijs beleid”. En niet alleen “wijs” per maatregel (zoals deugt de beleidstheorie wel onder het leenstelsel voor studenten, of klopt alleen de bezuinigingsaanpak?), nee, vooral “wijs” in zijn samenhang, wijs in zijn institutionele inbedding. Wijs op mondiale schaal en lange termijn misschien zelfs.
Of is het wijs om “klein” te beginnen pilots te maken, maar wel met steun en legitimatie van een betrokken toplaag in bestuurlijk Nederland?
We waren er nog lang niet uit… maar wel op een hele goede weg