Misschien zijn de twee boeken die me het meest hebben ‘bepaald’ (zoals bijvoorbeeld mijn beroepskeuze) wel 1984 en Brave New World. Later kwam daar Marcuse’s One Dimensional Man bij. Boeken die voor mij gingen over twee thema’s namelijk de beheersing van het gedrag van de massa door de elite en het tweede, misschien zelfs een laag dieper, de verhouding tussen ethiek en eigenbelang van de beheersende elite.

Als het gaat over beheersing en beïnvloeding, gaat het eerst over beheersbaarheid en beïnvloedbaarheid. Waar zitten de knoppen, de haakjes. Er zijn twee soorten knoppen. Naar dingen die we willen en naar dingen die we niet willen. Bij de knoppen naar de gewenste toestanden kom je al snel in de buurt van de zeven hoofdzonden en dergelijke. Bij hebberigheid, geilheid, ijdelheid, gemakzucht, vergetelheid willen, geen verantwoordelijkheid willen, erkenning zoeken.
De tweede soort zijn de toestanden die we niet willen. Onze angsten voor sociale isolatie en afkeuring, maar ook voor pijn, straf. Voor afpakken van privileges en bezit.
De trucs die erin werden gebruikt waren de trucs die te maken hebben met het onder de oppervlakte levend houden van de bekende angsten en tegelijkertijd leveren van gemakkelijke beloningen, voorspelbaarheid en zekerheid en een gevoel je beschermd te weten. En met de social media zijn de beïnvloedingsmogelijkheden accelererend snel vergroot

Voor mij tekenden die boeken iets wat mij op twee niveaus raakte. Namelijk een soort weerstand, nee, woede zelfs misschien, tegen manipulatie op persoonlijk niveau en maatschappelijk niveau. Logisch, gezien de indringendheid van die boeken, een soort alertheid, wantrouwen tegen dat wat mij drijft tot al dan niet gehoorzamen en consumeren enerzijds en anderzijds, de helden in dat soort boeken zijn eenzaam, hebben een zware verantwoordelijkheid. Wat trek je naar je toe, roep je over je af, als je jezelf probeert minder beheersbaar te maken dan de anderen? Ontstaat er dan ook verantwoordelijkheid voor anderen in je directe omgeving? Maar, het tweede niveau, heeft die behoefte aan zelfstandigheid en onbeïnvloedbaarheid ook iets moreels? Moet eigenlijk niet iedereen meer ruimte hebben om zichzelf te zijn? Vecht je voor jezelf tegen het systeem of omdat het systeem gewoon voor iedereen slecht is? En wie zegt dat je daarin recht van spreken hebt? De schrijvers van die boeken vonden dat in ieder geval wel. En ik eigenlijk altijd ook. Iedereen heeft het recht om te zijn wie hij is.

En daar begint die ethische dimensie. Zo’n 100/150 jaar geleden begon de grote ontkerkelijking, langzaam, maar zeker. Marx en Darwin tekenden een niet-bijbelse wereld. Nietzsche verklaarde God dood. Atoomfysici vonden krachten die we niet kenden. Astronomen ontdekten de oerknal als tegenpool van de schepping en de relatieve onbenulligheid van het planeetje aarde en daarmee van het leven daarop. Bio-chemici ontdekten harde relaties tussen onze emoties en chemische stofjes. Freud ontdekte een onbewust leven waarin driften een hoofdrol speelden. Maar met die daaruit voortvloeiende twijfel aan de bijbel en de simplismen in het oude geloof onttakelde ook langzaam een bouwwerk waarin de elite niet alleen via kerk en geloof die subtiele beheersing vormgaf, maar ook het ethisch raamwerk dat aan het gedrag van die elite remmen oplegde. Niet dat die elite zich aan die ethiek altijd even netjes hield, maar er was een breed erkende stroom in onze westerse wereld, waarin we rentmeesters over de aarde waren en onze broeders hoeder.

Bas Heijne maakt zich al jaren druk over wat er in de verlichting aan moreel kader in de plaats kwam van die oude ethische kaders, Bijvoorbeeld Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap. Dat zijn kaders die zowel de gewone man als de elite omsluiten. Maar wat als de huidige elites mondiaal een andere, meer voor hen prettige en meer rationele balans zoeken tussen eigenbelang en maatschappelijke ethiek? Wat nu, als de elites zo weten te manipuleren dat ze buiten de machtsvingers van de (lokale) democratie kunnen blijven door mondialisering? Wat nu als ze zorgen voor meer vrede en veiligheid, meer gezondheid aan de ene kant, maar aan de andere kant alle groei aan vermogen, inkomen en machtsmogelijkheden bij zichzelf laten cumuleren? De gewone man gaat er in het westen sinds 1980 qua inkomen nauwelijks op vooruit. De verzorgingsstaat die na de tweede wereldoorlog ontstond erodeert, terwijl de rijken rijker worden en steeds meer ongrijpbaar dreigen te worden. En zoals Rutger Bregman mooi duidelijk maakte, geen belasting betalen maar hun imago met zorgvuldig publiek gemaakte schenkingen aan goede doelen overeind houden? Wat gebeurt er dan? Heeft de beheerste massa dat niet langzamerhand allemaal door? En  welke kanalen worden er dan gevonden voor de daarmee samenhangende onvrede? Er zijn gele hesjes. Er zijn opwellingen van fascistoïde ontsporingen van oud gedachtengoed. Marginaal, ongestructureerd, niet verenigd door een held en waarschijnlijk ook niet verenigbaar. De tijd dat ik nog puberaal droomde van een heldenrol is al even voorbij. Maar, Trump cs als onbenullige belichaming van de gevolgen van een ontspoorde elite en afgebladderde morele tegenkracht als de sociaaldemocratie kloppen aan de poort. Wacht ons een nieuwe maatschappelijke ontwrichting als die in Italië en Duitsland in de vorige eeuw?

Het leidt nu tot een wat dubbel gevoel. Enerzijds. plat gezegd, lekker puh, maar goed ook, dit kan niet zo doorgaan en de elites hebben het aan zichzelf en aan hun gebrek aan beteugeling van hun eigenbelang te danken. Anderzijds, ergens een stille hoop, dat het opknappen van een deel van die oude calvinistische moraal en van de sociaaldemocratische betrokkenheid bij de armen en machtelozen, bij de zwakken en het zwakke, zoals het klimaat en de biodiversiteit nog kan. Zonder bloedvergieten en ontwrichting. Maar in een wereld waarin de techreuzen er vlekkeloos in slagen om ons in onze eigen bubbels gevangen te zetten…. Nee, die bijna natuurlijke maatschappelijke solidariteit, nee… de kans is klein