Ik weet niet. De laatste tijd loop ik vaker dan de laatste jaren gebruikelijk was op tegen verhalen over neergang van beschavingen en economische systemen. Bas van Bavel, Tomás Sedlácek, Margaret Wheatley citeert er ook een paar. Er is iets aan de hand. Harari hield een scherp betoog over het feit dat Homo Sapiens Sapiens beter dan zijn voorgangers in staat was om grootschaligheid en complexiteit te hanteren. Maar al die andere schrijvers betogen zo ongeveer dat als een cultuur/economisch systeem aan zijn eind raakt, dat dit te maken heeft met (te grote) grootschaligheid en complexiteit.
Die neergang kent een aantal symptomen. Wat nu volgt is een algemene typering en niet eens zozeer een beschrijving van wat we nu meemaken. Macht, extravagante rijkdom, slavernij, brood en spelen, ze zijn van alle tijden. Alleen de mondiale schaal waarop de drijvende krachten zich nu voordoen is tot nu toe uniek:
– een schaal zo groot dat de mensen in die samenleving(en) het gevoel hebben er niet meer toe te doen en hun identiteit te verliezen. Er groeit steeds meer angst in de samenleving. En angst is te gebruiken en wordt gebruikt door mensen die aan de macht willen komen en blijven.
– om de grootte en complexiteit te kunnen hanteren worden twee verschijnselen dominant: controle en beheersing enerzijds en despotisme anderzijds. Dat dit niet hetzelfde is bewijst Nederland: steeds meer contracten en controle terwijl we Mark Rutte moeilijk een despoot kunnen noemen. De opkomst van fascistoïde dictatorachtige politieke figuren, als in Turkije, Oost Europa, Rusland, China en zelfs Amerika zou wel als symptoom kunnen worden gezien
– binnen de economieën worden rijken steeds rijker en de armen blijven relatief arm. Vermogen cumuleert steeds meer bij een kleine groep. Om het schrijnende ervan af te halen is er wel wat groei van inkomen en consumptie. Mensen worden met amusement en sport bezig gehouden. Zie het al jaren toenemende aandeel van artiesten en sportmensen bij de koninklijke onderscheidingen
– de verbinding tussen samenleven, economie en spiritualiteit wordt losser, tot uitdrukking komend in decadentie bij de rijken, genotzucht en sensatie bij de burgers, korte termijn-denken, -succes en -bevrediging winnen het van “zin”. De verhalen waarmee de elite zichzelf legitimeert worden steeds aardser en meer onwaar. Geen heldendom, geen spiritueel voorbeeldgedrag, maar stoere bescherming tegen angst en ook angst als metafoor om alle maatregelen die het volk arm en onmachtig houden te legitimeren.
Zwelgen? Ik wel. Ik erger me al jaren. Aan van alles:
– de scheve en steeds schever groeiende vermogensverdeling
– de complexiteit en de bestuurlijke onmacht die mondiale instituties kunnen kenmerken door veto’s e.d.
– dictatoriale regimes
– bekende Nederlanders in plaats van verstandige Nederlanders als opiniemakers
– politiek op basis van idiote verzonnen frames, als zelfredzaamheid en controle op burgers, op verhalen dat als je WAO-ers kort ze vanzelf zullen gaan werken, dat privatisering in de zorg en onderwijs goed is voor de prijs/kwaliteit, dat de geestelijke gezondheidszorg stoornissen overdrijft en behandelingen onnodig lang maakt, mensen afhankelijk maakt, verhalen die we gebruiken als we erop willen bezuinigen.
Wat er nu bovenop komt is dat kennelijk het verzinnen van dergelijke frames en nonsense ook al naar de markt is vertrokken en de Googles en de Facebooks van deze aarde alle informatie monopoliseren waarmee burgers te manipuleren zijn.
En we zijn maf met zijn allen. Neem de reclamecampagnes van de brillenboeren. De een belooft “extra aandacht” alsof ie reclame maakt voor een bordeel (als ik twee warme aandachtige armen om me heen zoek ga ik in ieder geval niet naar een opticien) , de tweede laat een beachvolleyballer een meeuw uit de lucht slaan, omdat hij kennelijk iets met dierenmishandeling heeft en de derde teistert je oren met gemekker van Froger. Wie een beetje nadenkt over de vraag waarom je opticien bent en wat je wilt betekenen op deze aarde (waarden-gestuurd gedrag), dan laat je toch zien wat de ernst kan zijn van visuele handicaps en dat mee kunnen doen je doel is? Wie dat oprecht meent afficieert zichzelf toch zo niet als bordeel en meeuwenmepper….
De verhalen van al deze moderne varianten van der Untergang des Abendlandes van de heer Spengler hebben gemeen dat het lijkt alsof het tij niet meer te keren is als zoveel symptomen tegelijk optreden en het economisch krachtenveld zo sterk is geworden dat het alleen nog maar zelfdestructief kan zijn.
Margaret Wheatley propageert een terugkeer van mensen die het in zich hebben om te kunnen “leiden”, naar een waarden-gedreven, menselijk en geestelijk gezond gedrag. OK, misschien is het mondiaal sterke neo-liberaal-kapitalisme niet meer te redden, maar we kunnen toch, in onze eigen organisaties en leefomgevingen, wel eilanden maken waar de menselijke waarde, en nu eens niet de gek gemaakte, opgeklopte vorm van leven gestuurd door competitie (om populariteit ook) en consumptie de boventoon voeren. Islands of Sanity noemt ze dat. We kunnen toch om ons heen iets scheppen waar mensen zichzelf kunnen zijn en bijdragen wat ze in zich hebben? Waar je wordt uitgedaagd tot een natuurlijke manier van groeien als mens? Waar je niet de natuur vermoordt uit zelfzuchtigheid? OK geen mondiale omwenteling dan, maar doen wat je hand vindt om te doen in een omgeving die ertoe doet.
Ik vroeg mij af of dit niet eigenlijk is wat mij al het grootste deel van mijn werkende leven drijft. Nee, waar, mijn alarmbellen over politiek en economie klinken pas een paar jaar zo luid, maar ook, dat waarden-gedreven zijn, die menselijke maat, dat respect, ook voor wat mensen niet kunnen en bijdragen omdat ze zo verschillend kunnen zijn, dat zit er eigenlijk al langer. Alleen dat ging tot een jaar of 15 geleden gepaard met een grote hoeveelheid optimisme dat we met zijn allen in de wereld de goeie kant op gingen, met steeds meer democratie, vrouwenrechten, eerlijker verdeling van inkomen, opkomende economieën waarvan we wat konden leren…. Dat optimisme is wel flink getemperd moet ik zeggen.
Ik leid nu, als voorzitter, de Muziekbank Overijssel. Inmiddels zijn we een volledig op vrijwilligers draaiende organisatie van zo’n 70 mensen. Van die 70 zijn er wat gepensioneerd, hebben er 5 tot 10 een normale baan. De rest is volgens Ruttiaanse maatstaven niet zelfredzaam: dat wil zeggen, ze redden zich prima, alleen de arbeidsmarkt zoekt wat anders. Bijna de helft van die mensen zonder baan heeft echt een rugzakje. Hebben een psychiatrische diagnose of iets met hun bewegingsapparaat. Sommigen hebben veel structuur en duidelijkheid nodig, anderen willen afgeschermd zijn van hectiek. Het gemeenschapje van 70 mensen draait, geeft de structuur en afscherming, de veiligheid en de warmte waarin al die volgens de huidige kabinetten onvolmaakte en niet-zelfredzame mensen wel kunnen functioneren. Die volgens liberaal politiek gelovigen nodig marktgericht moeten worden aangepakt en tegen minder loon dan in de sociale werkvoorziening aan de slag moeten in de kapitalistische ratrace. We draaien een complex logistiek bibliothecair uitleenbedrijfje, beheren de op een na grootste muziekcollectie van Nederland en hoe doen we dat: Door als waarden muziek, collegialiteit, klantvriendelijkheid en samenwerking voorop te stellen. Door niet competitief te zijn maar naar elkaar open te zijn over de vraag op welk terrein we hulp van de ander nodig hebben. Door met elkaar te praten als de wereld verandert en wij een beetje moeten meeveranderen. Door ons niet als despoten en geldgedreven ondernemers te gedragen, maar mensen graag het geluk gunnen dat genieten van muziek brengt. Ik koester mijn eilandje. Het kost nauwelijks iets en levert veel moois op, cultuur, menselijke warmte, groei van menselijkheid. Er zijn er nog veel meer…. Koester mee…