Het was wel weer koddig: Sybrand mag de HJSchoo-lezing houden. Het koddige zit er voor mij in dat ik prima snap wat hij bedoelt, en hij zelfs gedeeltelijk gelijk heeft, maar vervolgens de verkeerde kant op gaat wijzen en zichzelf probeert buiten schot te houden. Wie alleen wil dat anderen iets leren, leert te weinig zelf.
Wat snap ik? Dat het handhaven van maatschappelijke kwaliteit belangrijk is. De kwaliteit van een samenleving meet je niet alleen af aan de individuele vrijheden en rechten, aan de individuele ontplooiingsmogelijkheden en zelfbeleving van mensen. Ook op het niveau van het collectief, van het geheel, zijn keuzen noodzakelijk, moet worden geïnvesteerd. Eigenlijk kan ik met dat deel van zijn denken een flink eind met hem mee.
Dan is het de vraag, waar komt het dan vandaan als mensen op dat niveau van de samenleving als geheel zich onzeker en onveilig gaan voelen, als “de normale mensen boos worden”. Ik begrijp dat Sybrand daar twee hoofdoorzaken voor geeft, namelijk teveel vreemdelingen en teveel nadruk op het individu.
Als het gaat om banen, dan moeten we toch heel sterk kijken naar automatisering (in de diensten en administratie) en robotisering in de industrie en landbouw. Dan moeten we kijken naar schaalvergroting. Een bijzonder groot deel van de verloren banen komt hier vandaan. En als je dan daarbij optelt het gemak waarmee hele maakindustrieën (en ook werk in de automatisering) zijn verdwenen naar lage-lonen-landen hebben we het meeste wel verklaard. En ja er zijn ook wat Polen en Roemenen, ook wat werkwillige tweede en derde-generaties Turken, Marokkanen en Surinamers maar die druppelen relatief op een gloeiende plaat en worden meer gediscrimineerd dan geholpen.
Ja, het is waar dat veel mensen met name baanonzekerheid voelen, inkomensonzekerheid. Het is ook waar dat veel oude volksbuurten worden gevuld met mensen uit mediterrane landen. Maar individualisme en die vreemdelingen hebben weinig te maken met de oorzaak van baanonzekerheid en sociale erosie.
Wat de laatste vijftig jaar is gebeurd is kortweg, dat de politiek zich heeft laten verleiden tot het omarmen van het neoliberale kapitalisme. Ruim baan voor het vrije ondernemerschap. Dat neoliberale kapitalisme heeft een aantal kenmerken waarvan ik er hier nu even twee in het zonnetje zet:
1. Veel filosofen zullen beamen dat de markt individualiserend werkt. Wie 1.000 euro heeft kan iets kopen dat 1.000 euro waard is, Hoeveel hij ook zelf waard is, dat doet er niet toe. Markten werken ook met de vrijheid om dat geld uit te geven en spreken mensen door middel van reclame aan op hun individuele geluksbeleving als ze dingen willen verkopen. Individualisme is niet iets engs van de VVD of zo, individualisme gaat samen met het economisch systeem dat we hebben gekozen. Wie let op de commerciële uitingen van bedrijven ziet hoogstens gelukkige gezinnen, maar meestal trotse individuen. Een bijdrage aan een samenleving die deugt, veilig voelt is er zelden te zien. Het neoliberale kapitalisme laat het collectieve eerder versneld afbladderen dan dat het daar een bijdrage aan levert. Een van de gevolgen van deze ontwikkeling is niet alleen het bevorderen van het individualisme, maar ook een groeiende narcistisch lijkende consumentenhouding tegenover collectieve voorzieningen. Ouders eisen dingen van scholen in plaats van dat ze ermee samenwerken. We raken veel meer georiënteerd op het stellen van eisen dan op het meedoen. En was dat niet één van die dingen die collectieve kwaliteit moesten opleveren?
2. Het internationale bedrijfsleven lijkt telkens te zoeken naar die plekken waar de voor hen specifieke combinatie van de kosten van arbeid, kapitaal en de belastingen het voordeligst is. En dus verdwijnen banen naar China en Bangladesh,, laat China weer veel maken in het nog goedkopere Noord-Korea, verplaatsen hoofdkantoren zich en proberen de multinationals hun bijdrage aan de collectieve sector (via belastingen) voortdurend te minimaliseren.
Mijn conclusie is dat wie het moderne neoliberale kapitalisme omarmt – en dat doet Sybrand- voeding geeft aan krachten die het individualisme versterken en de collectieve sector verzwakken. Dan helpen preken over het gezin en het Wilhelmus niet Sybrand. Dan geeft het een christen nog minder pas om daarvan vluchtelingen de schuld te geven.
Wat ik zag gebeuren is dat Sybrand Buma hartstochtelijk van twee walletjes wil eten: hij wil het kapitalisme blijven omarmen en wil de gevolgen ervan niet accepteren. En dan is het makkelijker om daarvan mensen van buiten de schuld te geven en deels ook de filosofie waarop onze rechtsstaat is gebaseerd, namelijk de individuele vrijheden en rechten, dan om je af te vragen of de ongewenste gevolgen niet zijn gebaard uit je eigen liberaal-conservatieve paringsdrift….
Wie slecht nadenkt komt tot domme en zelfs voor de rechtsstaat gevaarlijke dingen.