Het filosofisch kwintet levert gewoonlijk geen oplossingen en conclusies, maar food for thought. Ik probeer de huidige cyclus te volgen die over de toekomst van de democratie gaat, over bedreigingen en kansen. Welke trends en processen hebben invloed op de democratie is dan een centrale vraag. Er zijn van de twee afleveringen die ik heb gezien een paar dingen blijven hangen. Ik zal proberen het gedachtenvoedsel een beetje onderwerps-gewijs op mijn manier te reproduceren.

Er zijn maatschappelijke ontwikkelingen. Vroeger, toen we nog overzichtelijk waren en verzuild, hadden we een maatschappelijk middenveld. Er was een rode familie en een katholieke en protestantse families waren er. In die families zaten allerlei mensen op besturende posities. Er waren katholieke ondernemersverenigingen, katholieke vakverenigingen, katholieke boerenclubs, katholieke kerkbesturen, plattelandsvrouwen, maatschappelijk-werk-organisaties, schoolbesturen, ziekenhuizen, etcetera. En stemden katholieken op de KVP. Die dragende structuur is afgekalfd, en grotendeels weg. En bijna alle politieke partijen hebben hun ontstaansgeschiedenis ergens in die zuilen. Partijen zijn daarmee van hun wortels weg gegroeid of hebben hun ideologische veren wat afgeschud en hebben geen logische ideële verankering meer in levende sociale structuren. In die oude dragende structuur werden allerlei gedachten ontwikkeld over waar het heen moest met het onderwijs en de zorg, met de landbouw en de middenstand. Dat gebeurt niet meer. Maar ook, wat er aan conflictstof over dit soort onderwerpen was werd grotendeels in dat maatschappelijk middenveld opgelost, gedempt. Als dat middenveld wegvalt, wordt de lijn tussen burger en politiek direct. Dat heeft een boel voordelen. Transparantie bijvoorbeeld. Meningsvorming wordt niet gekanaliseerd binnen de zuil, maar komt transparant de pers in. Maar ook conflicten rollen nu direct op de agenda van de minister of bij de rechter. Zelfs klassenfoto’s. Meningsvorming en conflictregulering is door burgers bij het afbrokkelen van dat oude middenveld als het ware direct naar de politiek gedelegeerd. Met als effect o.a. ontevredenheid en politisering van individuele gevallen, politisering van de rechterlijke processen en uitspraken. De vraag is waar de nieuwe maatschappelijke reguleringsmechanismen komen te liggen. Bij meer autonome stedelijke gebieden? Of in nieuwe democratische structuren als elektronische referenda? Of in nieuwe soorten agenderingsprocessen met regionale en landelijke “politieke markten”?

Democratie en de markten voor goederen en diensten konden zich ooit op nationale schaal prima gelijk op ontwikkelen. Markten hebben iets egalitairs. Iedereen die een tientje heeft kan voor een tientje kopen. De markt maakt geen onderscheid. De markt individualiseert. Democratie ook (one man one vote). Maar de markt heeft ook regulering nodig. Er moeten regels zijn tegen wildgroei en misbruik. En de voorzieningen die voor iedereen belangrijk zijn moeten door collectieve aansturing worden geregeld. De markt heeft het nodig dat waar de markt geldstromen voor taken ongunstig verdeelt, de overheid dat geld herverdeelt. Maar er zijn niet alleen “outputmarkten” (voor goederen en diensten) maar ook inputmarkten: voor kapitaal, arbeid, kennis en informatie, etc. Die markten werken mondiaal of ze mondialiseren sterker dan de outputmarkten. Die markten zijn op nationale schaal niet te reguleren en met nationale herverdelingsmechanismen in hun negatieve effecten bij te sturen. Zie de bankencrisis en de vlucht van het internationale kapitaal naar het laagste belastingniveau. Die mondialisering kan de democratie uithollen en kan alleen gepareerd worden door maatregelen die door mondiale samenwerking tussen nationale staten algemene geldigheid verwerven. De vraag is dan wat holt de nationale democratie dan meer uit: de ongrijpbaarheid van kapitaalstromen, migratiestromen en informatiemonopolies of de internationale samenwerking om daarop greep te krijgen. De Griekse democratie was ooit volledig weerloos tegen de combinatie bankencrisis/Europa/IMF. Of moeten we niet bang zijn om het primaat van de democratische macht en controle bij Europa te leggen in plaats van bij de nationale overheden? In Californië zullen ze blij zijn dat de staat het tegen Trump kan opnemen. Hoe organiseren we nieuwe evenwichten?

In de tijd van de zuilen hadden we ook allemaal onze eigen krant en omroepvereniging. Wij lazen thuis trouw Trouw en luisterden naar de NCRV. Nu leven we allemaal in onze eigen internetbubbel. Alleen die bubbel is anoniem. In die bubbel zenden we alleen en luisteren we nauwelijks, laat staan dat er dialoog is. Of een dwingende aanleiding om te kijken of we het eens kunnen worden. We kunnen ad infinitum blij of boos doorgaan met spuien van opvattingen en veroordelingen. Dat was in die zuilen dus niet zo, omdat je zaken moest doen, een ziekenhuis of een school runnen. De vraag is of de democratie (en zo ja op welk niveau? Partij of regering) daardoor wordt beïnvloed, meegezogen wordt. Trump wel. De filosofen startten dit debatje met het voorbeeld van de massavernietigingswapens en de banden met Al Quaida van Saddam Hoessein. De Amerikaanse en Engelse regering hielden een internationale campagne met achteraf duidelijk onware verhalen om een oorlog te mogen starten tegen Irak om nog steeds niet bekend gemaakt echte motieven. We weten dit inmiddels allemaal. En naar de echte redenen (machtsevenwichten in het Midden Oosten? Israel? Olie?) gissen we ook nog steeds. Het leidt tot complottheorieën en tot burgers die het vertrouwen in de bron van overheidsinformatie verliezen. Maar democratie draait niet alleen op verschillen in de kijk op waar het heen moet met de samenleving. Het draait ook op een minimum van vertrouwen dat regeringen boven die partijpolitiek uit, met juiste en door onafhankelijke instituties gegenereerde en gecertificeerde informatie komen. Het Centraal Plan Bureau dient betrouwbaarder en onafhankelijker te zijn dan een PvdA minister van Financiën en het RIVM moet onafhankelijker en objectiever zijn dan een VVD-minister van milieu. Groningen laat zien dat de overheid niet scheutig is met informatie die tegen haar werkt. Er wordt veel gespind en geframed en burgers zien dat. Wat we dan ook zien is dat het vertrouwen van de jeugd in de objectiviteit van de informatie van zowel de overheid als van de pers afneemt. Wat we zien is dat Trump het Amerikaanse Milieu-agentschap ontmantelt omdat het hem onwelgevallige informatie verschaft en dat met grote steun van zijn achterban. Wordt de geïndividualiseerde bubbel, waarin iedereen zijn eigen gelijk bevestigd wil zien en geen behoefte heeft aan informatie die daartegen in gaat, wordt die bubbel die in beginsel op conflict staat, op gelijk krijgen en vechten, wordt die bubbel belangrijker dan het basale vertrouwen dat de democratie nodig heeft om te functioneren? Of komen daar andere middelen voor in de plaats? De overrompelende hoeveelheden wetenschappelijke informatie op het web bijvoorbeeld? Gaan er nieuwe soorten opinieleiders opstaan die daarin de weg weten? Wordt Wikipedia met Wikileaks straks de belangrijkste bron van informatie? Of richt de pers, de onderzoeksjournalistiek zich weer op? Gaan de Googles, Twitters en Facebooks straks de rol van onderzoeksjournalistiek overnemen en met het kapitaal dat zij kunnen generen fakenews dagelijks op grote schaal ontmaskeren? En is dat goed of second best?

Wordt vervolgd

Wittgenstein schreef ooit, “over dat waarover we niet kunnen spreken, kan men maar beter zwijgen”, maar ook, “Mijn werk bestaat uit twee onderdelen. Dat wat ik heb geschreven en dat waarover ik niet heb geschreven, dat laatste is veel belangrijker”. De mysticus, maar ook taalfilosoof Wittgenstein had begrepen dat taal is bedoeld en uitgevonden om ons de weg te leren in het leven. De weg in dingen, feiten en concrete gebeurtenissen. OK ook een beetje de weg in “wat er dan door je heen gaat”, de gevoelens, maar dat was al moeilijker. Want daar kon je geen afbeelding van maken en geen verwijzende woorden., hoogstens iets spel-achtigs dat verwijst naar gemeenschappelijke duidingen van de werkelijkheid. De mysticus zag de taal van de logica tekort schieten voor het spirituele en zag de valkuil van het uitvinden van nieuwe taal daarvoor omdat de wetten van de taal, de wetten zijn van de logica, van de natuur en het denken, en dat die wetten daardoor het zicht belemmeren op het spirituele in plaats van het meer zichtbaar maken. Immers het spirituele is precies dat wat we niet kunnen vatten, en weten, maar waarvan we wel een soort “ervaren” kennen. En ervaren doet het “ik” en de duiding heeft te maken met hoe “ik” me tot de wereld verhoud. En dan gaat het hier over hoe dat “ik” zich moet verhouden tot het absolute, het hogere, tot het onkenbare, tot de bron van alles. Als dat al bestaat, want ook hier staan “woorden”.

Er is sowieso iets spannends, iets broeierigs, tussen het weten en geloven. Ik heb altijd geleerd en ook braaf geroepen dat geloven begint waar het weten ophoudt. Maar ik zie dat veel religies, uitgevonden in een tijd dat we veel minder wisten, de mensheid stimuleren om te stoppen met denken en weten, ver voor die grens tussen weten en geloven is bereikt. Malle voorbeelden? Besnijdenis en ritueel slachten! Uitgevonden als rationeel wapen tegen ziektes en ellende, aan de mensheid overgebracht als gods woord omdat dat dan beter navolging krijgt en in de huidige tijd als achterhaalde zede nog steeds van diepe religieuze context voorzien. Zo is er het verzet tegen de evolutieleer en the big bang door creationisten. Het gebeurt veel breder, ook daar waar geloof een geloof in een ideologie is geworden. Maar het ging over taal, zei ik.

Het begint natuurlijk al met het woord “God”. Er is een wereld vol patronen, maar ook vol toeval. En ondanks dat Einstein van mening was dat God niet dobbelde en dus alles, ook het toeval, wetenschappelijk moest worden aangepakt, had ook Einstein een diep ontzag voor de grens van het weten. Je kunt dat wat je niet begrijpt niet succesvol begrijpend benaderen door dezelfde redenering die de onbegrijpelijkheid aan het licht bracht. Je moet de grens verleggen in dat gebied dat mystiek wordt. Misschien heeft dat wel aan de wieg gelegen van die brede stroming van gelovigen in de spiritualiteit van de relativiteit en de kwantummechanica. Daar werd de verklaring zo onbegrijpelijk, daar werd de taal zo verwant aan de taal die mystici hanteren, dat men begon te vermoeden dat de wetenschap de mystiek aan bewijzen kon helpen en al had geholpen of andersom. Fritjof Capra heeft daarvoor echt omstandig zijn best gedaan. Midden in die onmetelijke valkuil van de taal. Als je de taal van de wetenschap gaat verhaspelen met de taal van het onbegrijpelijke omdat de wetenschap ook onbegrijpelijk aan het worden is, Fout.
God is de plek waar het toeval wil wordt, het onbegrijpelijke goed, waar “het meer wordt dan toeval”. God is “the invisible hand”. God is ook de bron van ethiek. Het begon met de tien geboden of multiculturele varianten ervan, het eindigt met Schriftgeleerden die de Talmoed dagelijks actueel maken, ayatollahs die de Koran wel kunnen uitleggen. Monniken in Oranje gewaden die bedelen, zwerven en vasten, Met Goeroes in gewijde plaatsen.

Een ander woord is “openbaren” (het verwijst simpel naar het tegendeel van privacy), maar een openbaring is meemaken dat je het onzichtbare ziet, het onbegrijpelijke ineens vat, het onhoorbare hoort en het onuitsprekelijke tot je gesproken hoort worden. Maar het is geen zien, begrijpen en horen. de woorden hebben alleen iets overdrachtelijks en verwijzends gekregen, maar ga er niet logisch mee aan de gang. “Er is meer tussen hemel en aarde” dat het onverklaarbare aanvaardbaar maakt. Als je dan niet in een baardige wijze man in de hemel gelooft, die je haren telt en je zonden, je tekortkomingen vergeeft… er is meer, er is een hoger weten, er is een plan er zijn onbegrijpelijke verbindingen tussen mensen die elkaar kennen, er zijn onbegrijpelijke verbindingen tussen mensen en rituele plaatsen. Een plan, verbindingen, die het toeval tot iets moois kunnen laten transcenderen. Reïncarnatie, ook zo’n woord. Het verwijst niet alleen naar een soort verzet tegen de absolute eindigheid van individueel leven. Het verwijst ook naar “lot”, “karma”, naar leerprocessen die tot een verheven staat kunnen leiden. Met al dit soort woorden wordt gewerkt aan een “verhaal” dat datgene duidt dat niet kan worden geduid en een verhaal dat een soort logica bevat, een soort hiërarchie soms, een soort “zo boven zo beneden” (of andersom liever), die ons de illusie wil geven dat we ermee uit de voeten kunnen. “Doorgeven”, ook zoiets, er is een betekenis van dat woord die verder reikt dan “de vergadering morgen gaat niet door, geef jij het even aan Jan door?”. Een medium krijgt en geeft dingen door die we niet kunnen weten. Uit de wereld van de doden bijvoorbeeld. Jacob Lorber heeft een stapel boeken laten publiceren, waarin zijn “doorgevingen” over hoe het in de hemel toegaat en wat we daaruit op aarde moeten leren zijn vastgelegd. Omdat we bij doorgevingen denken aan een gezaghebbende bron (die kan weten dat de vergadering niet doorgaat) is de eerste impuls nieuwsgierigheid en geloof. Scepsis volgt daarna vaak, maar bij de één snel, bij de ander traag en bij sommigen nooit. En vooral als het gaat om dingen waar we zelf niet bij kunnen, maar we wel zouden willen weten, snappen en doorgronden. Vooral als we denken dat we daarmee een betere toekomst voor onszelf (iets met de hemel, het Nirwana, de maagden in het paradijs) en onze naasten kunnen bewerkstelligen.

De valkuil van die taal is ook dat het ook leidt tot een soort postulaten over goed en kwaad die zich boven elke discussie verheffen. Als de bron het grote onbegrijpelijke en rechtvaardige is, wie ben jij dan dat je daar vraagtekens bij zet? Ik heb er al eens naar verwezen dat je zowel met de ChristenUnie als met D66 over het kasboek kunt praten, maar met de een niet kunt onderhandelen over de bijbel en met de ander niet over individuele zelfbeschikking. Als je daar gaat sjoemelen en marchanderen, bij identiteit en humanistische of goddelijke uitgangspunten, ben je fundamenteel te ver gegaan. Omdat er iets “Absoluuts” aan de orde is, en daar compromitteer je niet mee. Het woord absoluut is maar een woord heren. U kunt daarover prima onderhandelen….

We are all Gods child’ren, brothers and sisters… Are we? De gelovige volgers van Trump willen hun latino-broeders en zusters met een muur buiten houden. En de moslims met een “ban” buiten houden. Omdat ze voor hun banen vrezen. En voor hun leven. Misschien houdt religie, spiritualiteit, psychologisch op bij het eigenbelang. Is er eerst de kennis en de rede, over dat wat we menen te begrijpen, is er dan het ontzag, het knielen voor het hogere en absolute, en eindigt het bij het eigenbelang, het ik. Ik denk het wel eens, nee ik denk het vaak. Geloven in een God die zowel het universum in zijn onuitsprekelijke en onbegrijpelijke grootsheid heeft geschapen, enerzijds, maar ook denken dat wij mensen ….levend op een lullig planeetje bij een derderangs sterretje in een vierderangs uithoek in dat universum…. zijn magnum opus zijn, weten dat we dagelijks falen en dus door hem individueel gezien en vergeven moeten worden is het summum van narcisme. Denken dat je eeuwig doorleeft, stijgt in de hiërarchie door in je opeenvolgende levens je karma op te lossen, is narcisme. Eigenbelang en eigenliefde is de voertaal van de knielende mens vrees ik. Ik begin steeds meer te voelen voor de zinnen van Wittgenstein. Zwijg over dat wat we niet kunnen zien, vatten en onder woorden brengen. Want (en hier maak ik de zinnen af) we zijn tot niets diepers in staat dan ons ego zodra we die grens overgaan. Blame it on De Taal. Denk ik, over het ondenkbare, schrijf ik over het onschrijfbare. Geloof me dus niet…