Ja, laten we het daar eens over hebben… Het Kwaad, iets abstracts dat door dat lidwoord “het” suggereert dat het een ding is, een wezen. Het Kwaad, met de suggestie dat het iets is dat macht heeft, een macht is. Dat het iets is buiten onszelf dat aantrekkingskracht heeft, iets is waar we naartoe worden getrokken, verleid. En dat geloof ik dus allemaal niet. Maar wat wel?
En ik heb gemerkt dat het denken erover wordt bemoeilijkt door mijn behoefte aan een zelfbeeld waaraan maar weinig -en dan ook nog erg vergeeflijke- foutjes kleven. Als ik het kwaad in mezelf zou willen onderzoeken kom ik allerlei gewapende Gestapo’s tegen die hele gebieden voor onderzoek afsluiten. Daar sta je dan… Tegenover een muur van fake news waar Trump nog een puntje aan kan zuigen. Hier schrijft een goed mens, als je dat maar weet.

Wat is “goed” en “kwaad”?
Als ik zou moeten definiëren wat het goede is, het tegendeel dus, kom ik in samenvatting uit op:
1. ik doe een ander niet (aan) wat ik niet wil dat mij geschiedt, of positief, “zo vaak mogelijk en als mij redelijkerwijs gevraagd kan worden doe ik (voor) een ander wat ik wil dat mij geschiedt (tsjonge, al een stuk moeilijker, kennelijk zijn er grenzen)
2. ik probeer de wereld een tikkie beter achter te laten voor mijn (klein-)kinderen dan ik hem aantrof.

Dat is het wel zo’n beetje. De rest is invulling of afgeleide, toch?
Het kwade is dan (kennelijk) alles wat daar tegenin gaat. Ho wacht “het kwade” is wat anders dan “Het Kwaad”. Het kwade verwijst naar gedrag, het Kwaad naar iets absoluuts, iets met macht zei ik al. Oppassen op je woorden, het ijs is glad. Voordat ik hier probeer dieper te gaan, eerst even de vraag waar we dat vinden, dat goede en kwade, de verschillen ertussen, de criteria ervoor.

Sociologen praten over cultuuroverdracht als bron voor waarden en ethiek. Belangrijke smaakmakers in je samenleving vertellen je dat, je krijgt voorbeeldgedrag, je wordt beloond of gestraft, goede mensen belanden in gelukkige posities, slechte in de bak of de goot…
Juristen hebben de wet. De geest en de letter. Formeel is alles toegestaan wat niet bij wet is verboden of niet sterk tegen de geest van de wet ingaat als de letter van de wet het niet heeft voorzien.
Psychologen praten over superego en geweten. Je hebt een getuige in je, een waarnemer, die jou en je gedrag voortdurend de maat neemt en eisen stelt. Kwaad en goed kunnen leiden tot heftige emoties, alleen al bij het overwegen ervan.
Theologen verwijzen naar hun God en/of het oude boek, waarin de geboden staan. Gij zult en gij zult niet.
Filosofen denken dat de bron van ethiek en beschaving, van ons besef van goed en kwaad ligt in de rede. Sinds we, vooral na de Verlichting, steeds meer op ons verstand zijn gaan vertrouwen, zijn we democratisch geworden, zijn er mensenrechten gekomen, de scheiding der machten is ontstaan. De denkbeelden van de Verlichting en het Humanisme hebben de mensheid en de beschaving in 200 jaar meer vooruitgang laten boeken dan in 2 millennia ervoor.

Voor wat kwaad is hebben we dus een aantal bronnen: de wet, de wijzen en leiders in de samenleving, de cultuur, de “mores” (wat is onder ons soort mensen gebruikelijk), het geloof en de moraal, de rede. Mijn definitie boven in twee punten van het goede verwijst sterk naar dat laatste: wie redelijk is moet haast wel van nature begrijpen dat je elkaar niet berooft en belazert (men zegt dat banken en VVD-voorzitters dat dagelijks en voortdurend doen) en dat je oog hebt voor het klimaat en de maatschappelijke houdbaarheid van je arrangementen met andere mensen, organisaties en landen (en ook dat doen mensen die van geld houden nog niet zo erg). Kortom, er zijn groepen of elites in elke samenleving waar de mores (belasting-ontduiking door multinationals, boeiende deals over het randje, geld wegsluizende cliques rondom dictators, etc.) zich wat hebben verwijderd van de moraal, van de redelijkheid, van de religieuze bron, en waarvan het geweten erg soepel is, nee sterker nog, je bent een zak en een dief van de portemonnee van je kinderen als je niet meedoet met de verrijking…

Maar is dat het Kwaad? Zijn die mensen die dat doen vertegenwoordigers van Het Kwaad? Of is dat iets diepers? Ik vermoed dat bij “Het Kwaad” altijd onbewust iets wordt betrokken dat associeert met duivel, satan, met de gevallen engel die bijna zo sterk is dat hij zich met de goede God durft te meten en voortdurend de strijd aangaat met ons als inzet. En dat is mooi, dan zijn we lijdend voorwerp en niet verantwoordelijk. Dan ligt het kwaad buiten ons, dan zijn wij zelf niet (ook) het kwaad, dan blijven onze motieven mooi en zuiver. Dan hebben wij het niet gewoon in ons om te denken “krijg allemaal maar gewoon de klere, ik doe waar ik NU zin in heb en pak wat ik NU wil hebben”. Als ik bovenmatig voor mezelf heb gezorgd ten koste van anderen, dan was dat het krachtenveld…

“Het Kwaad” en “Het Systeem”.
Mijn uitgangspunt is dat (vrijwel) elke situatie kan worden getypeerd als een kans om goed te doen, zelfs in strijd met het eigenbelang in eerste instantie, of juist om het verkeerde te doen, dat eigenbelang te volgen en daarmee anderen te benadelen en de wereld van je kinderen te verzieken. Er is geen macht, we hebben dagelijks meermalen zelf de keuze.
Wat er wel is, is dat we een wereld hebben gemaakt waarin vrijwel al ons dagelijks sociale gedrag is geautomatiseerd en onbewust geraakt. Als we bij elk woord dat we uitspreken moeten nadenken, bij elke stap die we zetten afwegingen moeten maken, elke situatie telkens volledig moeten analyseren zouden we nergens komen. We zijn rollenspelers geworden in een aangeleerd spel. Zolang we jong zijn en nog “leren” proberen we af en toe eens zwart te rijden in de tram, jatten we een keer wat in een winkel, als we sociaal “volleerd” zijn geworden doen we dat niet meer, zonder daar erg over/bij na te denken. Zo kwam, legde Bas Heijne van de week in twee artikelen uit, Hannah Arendt ooit tot de gedachte (de banaliteit van Het Kwaad) dat Eichmann, als rollenspeler in de Duitse bureaucratie, ambtenaar met taak en opdracht en operationeel verstand, een perfect “lean” systeem ontwierp en aanstuurde om de Joden te “entlösen”. Het kwaad zat meer in het systeem dan in Eichmann, kortom… Een onbeduidende man met een boel plichtbesef in een vilein systeem is de perfecte vertegenwoordiger van “Het Kwaad”. Een andere Duitse filosofe, Bettina Stangneth, heeft dat later ontmaskerd. De pose van Eichmann was een aangeleerde pose. Hij was overtuigd van de noodzaak om de Joden te vernietigen en werkte naar hartelust naar zijn eer en geweten en naar beste weten en kunnen mee. En daarmee komt ook plotseling weer het oude grote vraagteken achter de morele dekmantel van “Het systeem”. Een bankier die steelt is niet onschuldiger omdat “alle” bankiers stelen (klinkt als een foute pubersmoes weet je nog, iedereen had een onvoldoende en iedereen mocht naar dat feest) als ze dat al zouden doen. Dat we een “systeem” hebben geschapen dat zoveel prestatiedruk uitoefent dat niemand meer tijd heeft om zich iets af te vragen bij wat ie doet ontslaat geen enkele ambtenaar in de Trump-dynastie van de verplichting om WEL na te denken over wat waar is en goed is voor de rechtsstaat en wat niet … Het systeem is wel belangrijk, maar nooit een alibi.

Het Kwaad en Humanisme
Dit humanistisch denkmodel leidt ook tot de conclusie dat slechte mensen niet bestaan, maar dat iedereen wel eens verkeerde keuzen maakt, en sommigen meer en belangrijker verkeerde keuzen dan anderen. Mijn zus, reclasseringswerker en psycholoog, ging mensen die hun seksuele driften niet beheersten en ook hun agressie niet, helpen om ze dat wel te leren, overtuigd van de kern van “een goed mens willen zijn” die in elk mens zou huizen. Het is gebaseerd op de gedachte dat hulp en straf mensen zich bewust kunnen maken van hoe de verleiding van het eigen belang werkt en dat ze kunnen leren net zo beheerst normaal te worden als wij. Ik heb me dat altijd ook afgevraagd. Mensen die consequent stelen, anderen te kort doen en misbruiken, zijn razend slim in het ontwerpen van manieren om iets te doen waarvan ze ook dondersgoed weten dat het niet mag en slecht is. Het ontwerpen van misdaad vraagt meer intelligente rede dan het je houden aan de wet. Maar wat nog sterker is, de ingenieuze verhalen waarmee misdadigers en misbruikers van weerloze vrouwen en kinderen hun geweten schoonpraten zijn onovertroffen. Ze zijn zelf slachtoffer, zelf niet gehoord en niet begrepen, hun slachtoffers vroegen erom, wat ze deden was ook in het belang van het slachtoffer…etc.
Ik heb me vaak afgevraagd of ons humanistische model, onze beschaafde afwijzing van strenge straffen, niet gebaseerd is op het zelfde wensdenken als mijn eigen wensdenken over mezelf: “Ik ben geen slecht mens, maar iemand die af en toe een fout maakt. Ik wil niet dat mij geschiedt dat ik voor 100% veroordeeld word, dus doe ik dat ook die ander niet, ik wil zelf ook een kans op rehabilitatie en inkeer dus krijgt die ander dat ook… Mijn mensbeeld lijkt op mijn zelfbeeld…”.
Maar is er niet iets fundamenteels mis met mensen die consequent, bij hun volle verstand voortdurend die grenzen wèl overgaan? Onderschatten we de intelligentie en de sociale macht niet van de zakenlieden die hun klanten bedonderen, despotische politici die hun kiezers bedonderen en hun geld naar belastingparadijzen sluizen? Is ons humanistische mensbeeld niet te soft? Stellen we met dat mensbeeld niet te gemakkelijk een “natuurlijke” norm met de veronderstelling dat die norm voor de “plegers” uiteindelijk net zo natuurlijk, redelijk en aantrekkelijk is? Ik ben hier met mijn zus nooit uitgekomen. Ik geloof net zo min in de natuurlijkheid en redelijkheid van “Het Goede” als in het bestaan van “Het Kwaad”. Mevrouw Stangneth suggereert dat we in ons beschaafde humanisme het meer fundamentele slechte stimuleren en rechtvaardigen, door het net zo begrijpend te benaderen als de zwartrijdende blowende puber. De rede, de beschaving, koestert een voedingsbodem voor bepaalde soorten slechtheid door de naïviteit van het mensbeeld dat zij hanteert, door de manier waarop ze waarheid, het goede, waarden relativeert en slechtheid, afbrekend, slopend en ontmenselijkend gedrag verkleint tot iets dat een bij te sturen afwijking is en niet ook een eigenstandig soort norm, de norm van de zilverrug zeg maar, niet ook een bron van macht, niet ook een vorm van fundamentele vrijheid.
Maar dit is dan weer iets dat ik niet wil hebben als overtuiging. Ik wil een menselijk liefhebbend, vergevend, geweldloos en respectvol mensbeeld hebben en wat ik met mijn verstand bij elkaar bedacht krijg is daarmee gedeeltelijk in strijd. En dat op een punt waar het zeer doet, waar woede huist…

Groot en klein leed
Un éléphant, ça trompe (Trumpe?) énormément. Voor mensen die in het Kwaad geloven zal het niet zoveel uitmaken of de misstap groot of klein was en de gevolgen groot of klein. Het Kwaad lokt iedereen altijd. Voor wie in eigen verantwoordelijkheid en bewust leven gelooft is er een groot verschil tussen vergeeflijk kwaad en onvergeeflijk kwaad. Trumpie als voorbeeld: Als je één van de miljoenen kiezers bent die deze idiote narcist met kort lontje, immense behoefte om zich de sterkste te tonen en totaal gebrek aan empathisch vermogen in het zadel heeft geholpen, val je in de categorie vergeeflijk Kwaad, als je Trump bent… Zou ik het hem kunnen vergeven als hij een kernoorlog begint met Kim? Als hij de ellende in het Midden Oosten intensiveert met spierballengedrag? Als hij miljoenen Amerikanen hun ziektekostenpolis afpakt? Als hij de Amerikaanse rechtsstaat blijft verkrachten? Was Hitler een vergeeflijke dwaze man met een minderwaardigheidscomplex? Wat moet Europa doen met dwaze Engelse conservatieven die hun volk hebben voorgelogen rond de Brexit? Ze het vergeven en ze een milde deal gunnen ook in ons eigen belang? Hebben we begrip voor die ruwweg 25% van de Europese kiezers die op dit moment de neiging heeft om op fascistoïde partijen en lijsttrekkers te stemmen, of leggen we uit dat wat die partijen en politici willen “het Kwade” is? En dat ze gerust kwaad mogen zijn, zich verwaarloosd en niet gehoord mogen voelen, maar dat dat het dan toch fout is om Joden of Moslims de schuld te geven van het wereldleed? Kunnen we het begrijpelijk maken en uitleggen, dat als je van plan bent om iets kleins kwaads te gaan doen, racistisch stemmen bijvoorbeeld, je bijdraagt aan de kanker van het grote? En dat je zelfbeklag geen alibi kan zijn? Zoals het systeem geen alibi was? En dat het aan de macht helpen van die kanker tot het grote leed hoort, ook al was je daad klein?

Teveel dilemma…
Hier huist woede. Dictators komen vaak langs democratische weg aan de macht. Het vergoelijken van wat ze doen onder verwijzing naar die democratie is in de rechtlijnige liberaal-humanistische vorm van verlichtingsdenken niet helemaal ongebruikelijk, maar maakt hun leugens, hun machtsmisbruik niet minder ernstig. Wat je ziet gebeuren is dat de democratie, de verlichting weerloos kan worden tegenover de doortraptheid van de slechte leider en de kliek daar omheen. Ik zie Turkije de eerste tien jaar niet in staat om zich op te richten onder de druk van Erdogan. Ik zie Europa niet in staat om met diplomatieke en democratisch kosjere middelen Erdogan bij te sturen. Het dilemma is of dit soort “Kwaad” niet ook met kwaad bestreden moet worden. We bewaren dit soort “kwaad-bestrijding” nu voor het ondergrondse kwaad als moslimterrorisme, we gloeien een beetje als Amerikaanse navy-seals Osama Bin Laden uit een huis in Pakistan ontvoeren en boven zee executeren…
Hier hoort de discussie om te gaan, niet over de vraag of er een “Het Kwaad” is, maar over de vraag wanneer het kwade zo slecht is dat het niet meer humanistisch, verlichtingsliberaal vergoelijkt en vergeven mag worden, wat dan? Moet de VVD een gladde dealmaker als Henry Keizer niet overdragen aan het OM in plaats van een rechten-stagiaire van de integriteitscommissie een onderzoek laten doen? Kwaad blijft kwaad zolang het gedekt wordt door soortgenoten, medeprofiteurs, vrienden… Wanneer is “vergeving” onderdeel van “het kwaad? Ik wil niet dat mijn mooie “vergeving” wordt gecorrumpeerd door gemakkelijke vergeving “because he is one of us”.

Maar laten we nog een stap verder zetten. Democratie is een soort orde, waarin je als burger die druk is met baan, kinderen en mantelzorg o.i.d. niet elke dag opnieuw nauwgezet het nieuws hoeft te volgen. Je mag er van uitgaan dat de rechtsstaat met macht en tegenmacht, met parlementaire controle en de vrije pers een minimaal gezond evenwicht behoudt. Met mensen als Trump, Putin en Erdogan en misschien nog een paar Orbannen enzo is dat niet zo. Daar wordt van moment tot moment het machtsevenwicht uitgehold. Daar wordt macht geconcentreerd bij iemand die alleen het eigen belang voor ogen heeft. We hebben nu op een paar plaatsen in die wereld machthebbers die dagelijks vanaf the grassroots tot rechters en ambtelijke organisatie, vanaf verbaasde krantenlezer tot activisten, bestreden dienen te worden. We hebben een oorlog nodig tegen de leugens, de minachting voor de democratie (the Washington Swamp) en de uitholling van de rechtsstaat. Of eh..

Zoveel dilemma… ik ben er nog lang niet uit.