Het was eigenlijk mijn eerste klant en klus als interimmer. Het was ver en guur. Ik wist nog niet dat het van belang was om te kijken of er een klik was van mij uit. Het enige wat ik deed was proberen een goede indruk te maken en de klus te krijgen. Onder het Pippi-Langkous-motto: ik heb het nog nooit gedaan dus het lukt me vast. Er was een plaatsvervangend secretaris en een plaatsvervangend hoofd financiën. Ik moest én hoofd financiën zijn en tegelijkertijd de afdeling grotendeels decentraliseren en zorgen dat de uitvoerende diensten beter toegerust raakten. Intussen dreigde een structureel begrotingstekort en was men bezig steun aan te vragen bij het rijk. Het meeste wat ik moest doen is uiteindelijk gelukt, aan de oppervlakte dan. Het tekort is afgewend, de afdeling gedecentraliseerd, de begroting veel transparanter en overzichtelijker, de zaak was optisch op de rails. De plaatsvervanger op financiën volgde me op. Het was 1990. Everybody happy.

Onder de oppervlakte bleef het ziek. De wethouders sloten allerlei deals met het bedrijfsleven buiten regels en kanalen om. Soms werd er een raadscommissie wel geïnformeerd en daaruit lekte dan van alles naar de krant zodat de gemeente zijn onderhandelingspositie kwijt was. De secretaris die uiteindelijk werd benoemd werd gepusht door de wethouders die over hem heen konden lopen terwijl de organisatie zag dat hij te licht was. De bestuurlijke wanorde kreeg allerlei tentakels in de organisatie, van mede-vrijbuitende ambtenaren die dankzij de decentralisatie onvoldoende centraal tegenspel kregen. Bleek later. Als ik nu zou zeggen dat ik dat toen al in alle omvang doorzag zou ik jokken, maar de bestuurlijke troep zag ik wel. Twintig jaar later was dezelfde gemeente nog steeds regelmatig in het nieuws, met integriteitsproblemen.

Eigenlijk was toen (al, ik heb later regelmatig déja-vue’s gehad) de vraag voortdurend actueel: “waar houdt mijn verantwoordelijkheid op, waar is de grens van mijn opdracht en van mijn persoonlijk ethisch besef als je ziet dat het buiten die grens fout gaat?”. Ik heb me ook toen met veel meer bemoeid dan goed was. Ik heb me gemeld als spreekbuis van mijn collega’s die die plaatsvervanger niet als secretaris wilden bijvoorbeeld. Ik heb de burgemeester signalen afgegeven over zijn wethouders. Niets hielp. Er was een lokale dynamiek in de continuïteit die individueel handelen te boven ging.

Er was, redelijk in het begin van mijn opdracht, een lang gesprek met een oudere leidinggevende, het hoofd van de te decentraliseren financiële administratie. Hij was daar tegen, bleek pas aan het eind van het gesprek, maar hij vond dat wat hij vond niet (meer) ter zake deed. Het besluit was gevallen. En hij was loyaal. Ik merkte wel dat hij iets tussen verbaasd en blij was met het feit dat ik zoveel waarde hechtte aan zijn kennis en opvattingen. Er was in dit traject nog nooit naar hem geluisterd. Laat ik hem Kees noemen. Het volgende stukje gesprek ben ik nooit meer vergeten.

“Kees, je zegt, ik begrijp dat, dat je loyaal bent en zal helpen uitvoeren, maar wat als dat betekent dat jouw plek in de organisatie verdwijnt? Je bent te jong voor pensioen. Ga je dat ook trekken, ook aankunnen?”
“Oh ik vind wel een plek met behoud van salaris en ik ben niet belangrijk Hero. Voor die rare secretaris van nu waren er in mijn carrière hier twee andere en voor jou waren er vijf andere hoofden financiën. En we hebben hier alle adviesbureaus langs gehad. En elke keer verandert er wat en vaak wordt dat door de volgende weer een beetje teruggedraaid en soms denk ik dat het heel langzaam telkens een stukje beter wordt. En dan zie ik weer dat er iemand komt die alleen voor zijn eigen lol en verdiensten komt en ons weer drie stappen achteruit zet. Als ik zeg dat ik loyaal ben is dat niet naar jou, of naar die cowboys die we nu als wethouder hebben. Die komen, verbeteren wat, verknoeien wat en gaan weer. Ik ben dat naar onze stad en gemeente. Ik ga het je ook niet lastig maken. Over een maand of tien ben je toch weer weg”.
Ik stamelde nog iets als “Kees, bedankt dat je zo eerlijk bent. Meestal denken mensen zulke dingen maar zeggen ze ze niet”. Ik ben hem daarna gaan vragen waar we in moesten investeren om de operatie waar hij tegen was dan toch te laten slagen, voor zijn stad en zijn gemeente wel te verstaan. Er kwamen wijze antwoorden.
We hebben driekwart van de afdeling maanden lang op interne cursus gehad om ze te ontspecialiseren en ze mee te laten ontwerpen aan wat ze moesten gaan doen. Dankzij Kees. Maar de vraag is of ik genoeg naar hem heb geluisterd. Toen niet.

Toen hij controller werd bij sociale zaken heb ik weer wat langer met hem gepraat. Ik was inmiddels een stuk wijzer over wat er structureel mis was. Ik heb hem nog gevraagd waarom hij me dat toen niet vertelde, toen in het begin. Het antwoord van Kees was kostbaar: “Je werd maar interim-hoofd financiën jongen, geen interim-burgemeester… Dit heb je best aardig gedaan, dat andere, ach dat verander jij niet, en ik niet. Ik vermoed dat dit nooit een normale gemeente zal worden, maak je geen zorgen”. Maar dat zorgen maken heb ik nooit afgeleerd. continuïteit, zeg maar.

Harari -nee, geen Japanner maar een historicus uit Israël- schrijft in zijn kleine geschiedenis van de toekomst “Homo Deus” dat hij verwacht dat de inspanningen van de mens (in de wetenschap) in de komende jaren vooral gericht zullen zijn op drie dingen:
1. Het leven verlengen, liefst tot aan de onsterfelijkheid. Dat kan met techniek ala de kunstheup, en nano-laboratoria die door onze bloedbaan racen, maar ook met door stamcellen gekweekte vervangende organen en via dna-ingrepen bestreden ziekten als kanker, etc.
2. Het zorgen voor superieure nakomelingen, ook hier door testen en embryo-selectie zoals we al een beetje nu doen, maar we kunnen ook ingrijpen in dna en electronica implanteren.
3. Verder investeren in robots en data-systemen die beter zijn dan wij mensen. In naar schatting 70% van wat we nu als werk, als banen zien zijn “systemen” straks beter dan wij: Autorijden, handelen op de beurs, het werk van artsen en advocaten, vrijwel alle administratief werk en productiewerk. Mensen zijn straks alleen nog nuttig als consument, want alleen op een brede cashflow kan ontwikkeling van nieuwe techniek worden volgehouden.

Ik ga het boek hier niet samenvatten. Wat ik wil doen is ruiken aan zijn toekomstbeeld en een indruk weergeven van wat dat in me oproept.
Het belangrijkste wat Harari meent te signaleren als potentiële ontwikkelingen waarvoor de ogen open moeten (al betwijfelt hij of het kan worden tegengehouden of bijgestuurd) zijn bijvoorbeeld de volgende mogelijke gevolgen van succes -en dat gaat er komen als het klimaat niet alles overhoop gooit- van deze drie wetenschappelijke krachtsinspanningen:

a. we weten wat slavernij is en we weten hoe homo sapiens de dieren heeft behandeld die hij nuttig en of eetbaar vond. Als waar wordt wat hierboven wordt geprobeerd, zal er een kleine elite ontstaan die het zich kan permitteren om lang, zinvol en superieur te leven en langlevende superieure nakomelingen te krijgen. De rijkdom is nu al akelig scheef verdeeld in de wereld. Wat hier wordt gebouwd zal voor zo’n tweederde of meer van de mensheid onbereikbaar zijn. Tegenover die superieure elite staan 5 of 6 van de dan 8 miljard mensen die totaal nutteloos zijn, zelfs als soldaat want dat gaat beter met drones en robots, en 2 van de 8 die wel handig zijn als kapper, verpleger, wetenschapper ingenieur en automatiseerder. De kans dat die elite de mens onmenselijk zal behandelen is groot. We leven nu in een tijd waarin een mensenleven ongeacht afkomst steeds meer waard lijkt te worden. De doodstraf raakt uit de mode, oorlogsslachtoffers zijn niet natuurlijk maar een schande. Dat zal ingrijpend veranderen
b. politiek en religie zijn telkens ethische richtsnoeren geweest om een houding te kunnen vinden tegenover wat het leven en de wereld ons voorschotelen. Harari tekent een aantal vormen van humanisme en liberalisme, die sterk leidend zijn geweest, ondanks dat de wetenschap en de harde werkelijkheid die politieke en religieuze wereldbeelden logenstraft. Het sociale (of socialistische) humanisme bleek een levensduur te hebben van een jaar of tachtig. Alleen in Noord Korea proberen we nog wat. Het liberaal-kapitalistische humanisme is uiterst succesvol, maar zal ten ondergaan aan de contradictie die ontstaat tussen universele mensenrechten en 6 miljard overbodigen die willen eten, zich voortplanten en vervuilen. De kans is groot dat er iets ontstaat dat in zijn technologische schoonheid die idealen van het Derde Rijk ver overtreft, door technische en genetische vervolmaking: de schepping van een kleine kaste Übermenschen en wat gebeurt er met de rest… In ieder geval zullen oude beelden die iets met zingeving deden, of met idealen als “worden wie je bent” achterhaald zijn
c. Harari gaat zelfs verder en schetst de mogelijkheid dat kunstmatige intelligentie over waarschijnlijk meer dan een eeuw zover superieur wordt aan de onze, dat die de aarde overneemt en/of de Melkweg gaat exploreren en exploiteren, waar immers technisch de mogelijkheden om op onherbergzame planeten iets nuttigs te ondernemen groter zijn voor intelligente apparaten dan voor onze op koolstof gebaseerde levensvorm

Het aardige is dat als je met deze verhalen in je hoofd luistert naar mensen die over wetenschappelijke doorbraken praten op het gebied van medicijnen, nanotechnologie, big data, besturing van auto’s en vliegtuigen, hersenonderzoek, etc. je steeds de echo van die kleine geschiedenis van de toekomst hoort. Wat je hoort is dat al die wetenschap leidt tot langer gezond leven, tot meer veiligheid, tot meer gemak en minder fouten, tot betere gebruikmaking en beheersing van natuurkrachten en we juichen dat toe. We leren dat we honger verdrijven, behalve in Zuid Soedan waar “klootzakken” aan de macht zijn, iets wat een paar decennia geleden op veel meer plaatsen aan de orde van de dag was. Eigenlijk betekent dat, dat wat we nu meemaken een soort versterking oplevert van het humanistische mensbeeld: de mens is waardevol, het is de moeite waard om alles uit jezelf te halen, je te ontwikkelen, je moet schande roepen over “stromingen” die mensenlevens als nietswaardig zien, burgers als menselijk schild gebruiken, mensen uitbuiten, vrouwen knechten en kinderen misbruiken. En wat Harari schetst is dat daar ergens in de komende honderd jaar misschien al een radicaal omslagpunt in zal optreden.

Wat betekent dat voor mijn gevoelens en gedachten? Eigenlijk is onze totale wereldorde nu gebaseerd op het liberale humanisme: vrij verkeer van informatie, geld, goederen en mensen aan de ene kant en de onvervreemdbare mensenrechten aan de andere kant. OK we hebben dat nog niet vervolmaakt, maar zelfs communistisch China groeit daar in eigen tempo en op eigen wijze naartoe. Wat er tegenin werkt zijn oude religieuze krachten in de politieke variant van de islam, zijn wat despotische echo’s van het communisme in Rusland, zijn wat dommige nationalistische grappen in Amerika, de gehechtheid aan menselijke bureaucratie als in China, maar alles schuift op of wordt uiteindelijk ingelijfd. In vrijwel alle zich ontwikkelende landen lijken zich stadia voor te doen waarin totalitaire despoten die op semidemocratische manier zijn boven komen drijven zich met hun kliek verrijken en de massa dom proberen te houden, maar overal heeft die massa op een of andere manier toegang tot internet en de wereld en dus komt men vroeg of laat in verzet. Het is een wereld waarin ik wel wou leven ook omdat hij iets van menselijke hoop op vooruitgang voor iedereen leek dichterbij te brengen. En we weten dat we deze ontwikkeling alleen kunnen volhouden als we voor de planeet gaan zorgen en een energie- en grondstoffen-transitie bewerkstelligen en zo nog wat zaken. We weten dat we wat minder zouden moeten willen consumeren en wat meer…

Bas Heijne heeft vorig jaar een serie documentaires over deze thema’s gemaakt, een serie de werd afgesloten met een wat groter debat tussen allerlei mensen uit de hoek van wetenschap en filosofie. Midden in dat debat stond een vrouw op en vroeg: “Weten jullie waarom een hond zijn kloten likt? Nou gewoon, omdat het kan…”. Ik had een primaire reactie van “misplaatste platheid” als oordeel, maar na een minuut begon de immense betekenis van die twee zinnen tot me door te dringen. Alles wat de wetenschap mogelijk maakt en voor iemand nuttig is, iemand een voordeel verschaft, wordt waar. We hebben de zeeën bijna leeggevist omdat het kan, het oerwoud slinkt met honderden hectaren per maand omdat het kan. We hebben atoombommen omdat het kan, atoomenergie omdat het kan, we weten alles van iedereen omdat het kan dankzij internet, smartphones, bonuskaartjes, e.d. we zullen genetisch manipuleren omdat het kan, we maken zelfrijdende vrachtwagens en autobussen omdat het kan. En de sociale gevolgen, de politieke gevolgen, de gevolgen voor het milieu en de voedselvoorraad zien we later en lossen we soms goed, soms gedeeltelijk op. Dat is een oerkracht in de zoekende en explorerende mens die er al duizenden jaren inzit. Daarom hebben we ons over de hele planeet verspreid. Daarom is er een soort onontkoombare wereldorde ontstaan, waar je je zelfs als Noord Korea niet goed aan kunt onttrekken en dan desnoods maar af en toe een raket lanceert. OK af en zullen Trumpvolgers en Brexiteers ons een stap terug laten zetten, economisch gezien, maar de mars vooruit maken we steeds massaler. Zelfs Cuba wandelt nu mee. En die mars vooruit, waar leidt die heen? Laten we met Harari aannemen dat de ingenieurs van de hernieuwbare energie erin slagen om de klimaatopwarming bijtijds bij te buigen. We zijn dan niet als Trumpiaanse lemmingen onszelf en elkaar naar de afgrond van een woedend klimaat aan het voeren.

De voor mij gewichtigste vraag over het mars-perspectief blijft voor mij of we in staat zijn om een opvolger te definiëren van het humanisme. Met een zinvol en waardevol leven voor alle sapiens op aarde. dat we weten hoe we dat moeten definiëren en bewerkstelligen. Als Harari gelijk heeft zal Homo Deus waarschijnlijk inhumaan zijn, alleen al uit praktische overwegingen. Zijn wij sterk genoeg, mens genoeg om niet aan die kloten te likken? Kunnen we het omslagpunt zien aankomen? Herkennen we the early warnings? En zo ja, wat let ons dan om toch als een reu te gaan lebberen? Wie heeft daarvoor het volgende bindende verhaal?
Kunnen de kunsten daarin iets betekenen? Harari twijfelt. Ik inmiddels ook