In mijn zoektocht naar wat er met “ons”, de samenleving, aan de hand is met die populariteit van populisme en vreemdelingenangst of zelfs -haat, blijk ik niet genoeg te hebben aan de oude bijna marxistische gedachten over de mensen die economisch de dupe werden van crisis, mondialisering en automatisering. Het kan niet alleen Fressen zijn dat de Moral kleurt. Ik heb me afgevraagd wat er in de psychologie wordt gezegd over de gevolgen van verdringing. Bijvoorbeeld, over het begrip “schaduw” bij Jung. Jung zelf bleek er overigens ook niet voor terug te deinzen om de grens over te steken van psychologie naar de sociale en politieke wereld.
Die wereld van de “schaduw” is overigens nog steeds een boeiend gebied voor psychologische hulpverleners, coaches en trainers. De schaduw is bij Jung het “verborgen deel van de ware persoonlijkheid”. Dus niet persé het slechte deel, maar het deel dat je niet in het licht laat komen. En ja, er zal ook veel verdrongen woede of angst bij zitten, maar niet alleen. Nelson Mandela zei in zijn inaugurele rede immers al dat veel mensen het meest bang zijn voor wat in hen het sterkste is. Mensen kunnen terugdeinzen voor datgene waartoe ze eigenlijk op aarde zijn. Jung knoopt aan die schaduw ook bijvoorbeeld de creativiteit vast, maar maakt vooral duidelijk dat een mens ziek kan worden als hij voortdurend een deel van zijn ware aard systematisch onderdrukt. Gezond worden doe je niet door het slechte in jezelf of het bange in jezelf te knechten en weg te werken, maar om het maar ook in het licht te laten komen en te integreren met dat wat je al in dat licht had staan.
Ik heb ook geleerd dat een sterke kant van mensen die wel voortdurend in het licht komt kan verkeren in een schaduwzijde, in iets negatiefs. Zo ken ik mensen die erg goed zijn in regelen en daarmee een bron van kansen zijn voor hun omgeving. Het zijn ideale helpers. “Jan, ken jij iemand bij de provincie ik wil graag met iemand praten over…” en Jan introduceert je wel. Als zo’n regelaar stress krijgt, emotioneel onder druk komt, wordt hij vatbaar voor nepotisme (om zijn schoonzus voor faillissement te behoeden, Jaques?) of verdeel- en heerstechnieken om het eigen hachje te redden. Zo kan de geduldige coach je gewoon in de steek laten als er druk op hem komt. Er kan dus zowel aan de verdrongen kant een pittig risico kleven als aan de in het licht gezette kant.

Die schaduw is overigens een erkende ingang in de reclamewereld. Speel in op de angst om oud te worden, lelijk, of om de verkeerde kleding te dragen of de verkeerde telefoon te hebben (en er dus niet bij te horen) en de mensheid koopt je spullen. Speel in op de angst voor brand en inbraak en mensen kopen je verzekeringen. In de politiek is nu dat mechanisme ook ontdekt. Speel in op angst, op groepsgevoel en vijandbeelden, kortom speel in op gevoel en niet noodzakelijkerwijs op feiten en je trekt stemmers. Weet, beste kiezer, dat je in de uitzendingen van de politieke partijen en bij de debatten en talkshows bewust gestuurd, en zeker in verkiezingstijd een wereldbeeld krijgt voorgeschoteld dat je tot politieke consumptie moet verleiden en niet noodzakelijkerwijs waar of zinvol is.

Jung en veel mensen die met schaduwwerk werken beweren dan ook dat het goed is als je die verborgen ware kanten van jezelf onderzoekt en kent. Eén van die onderzoeksmethoden is goed kijken naar wat je op anderen “projecteert” (testosteronbommen, gelukzoekers, het profiteren van uitkeringen, het niet willen accepteren van wat de cultuur, waarden en religie zijn van “ons” bijvoorbeeld, het willen verdringen van “onze” tradities) niet eigenlijk diaplaatjes van ons zelf zijn, wij die er een piemel in zingen, belasting ontduiken, en de islam niet accepteren zeggen dat “zij” het tegenovergestelde doen. Onderzoek de woede, de angst, het niet te vertrouwen zijn, die je bij anderen denkt waar te nemen en kijk hoeveel je daarvan in jezelf hebt zitten en onderdrukt, niet wil tonen…

Jung zelf riep -als ik hem goed begrijp- dat de krachtige onderdrukking (oa via de christelijke kerken) van boosheid, wraakzucht, vijandbeelden, druk om te moorden, die na de eerste wereldoorlog optrad de bron moest zijn geweest van de opkomst van het Nationaal Socialisme en de tweede Wereldoorlog. Zo kan “beschaving” volgens Jung dus zowel tot psychische schade leiden als tot sociale en politieke. En we vinden (behalve als je denkt dat sport een uitlaatklep is of zoiets) ook geen goede manier om wel om te gaan met krachten als nationalisme en voorkeur voor eigen soort. En ik vraag me af wat er onder het “Nie Wieder” na de tweede wereldoorlog is weggemetseld aan wantrouwen ten opzichte van alles wat niet blank of christelijk was. Wat er onder de internationale samenwerking die tot dat Nie Wieder via Europa, NAVO en VN moest leiden verscholen ging aan wantrouwen ten opzichte van alles buiten de landsgrenzen. Gelukkig hadden we de koude oorlog nog en hadden we een grote vijand over. Maar ik ben groot gegroeid met vrede, gebroken geweren, geen kernbommen, geen discriminatie, trots op de gevallen muur en de hereniging van Duitsland, solidariteit als rem op eigen belang en respect voor alle rassen, geloven en voorkeuren. Groot geworden met Vrijheden en Burgerrechten met de pracht van de Verlichting… Verlichting… dat moet een schaduw hebben, als alle licht.

Kijken we dan nu in de spiegel, wij van de Verlichting, als we “Gutmenschen” worden genoemd? Wij die de angst voor het vreemde hebben genegeerd of veroordeeld als racisme? Een angst die je wel kan wegdenken, maar niet kunt laten verdwijnen? Kijken we dan nu in de spiegel van modern economisch denken als mensen ons vertellen, nee in ons gezicht spuwen, dat ze het “vertrouwde” verliezen, van de gulden, via de douane, naar zwarte Piet en het Paasei? En kijken we dan nu in de spiegel van ons vooruitgangsgeloof en groeiverslaving als de mensen ons verwijten dat niemand meer invloed heeft op wat er gebeurt in het land, in hun wijk en in hun bedrijfstak? Dat alles een door multinationals gestuurde autonomie en vliegwiel dreigt te krijgen en dat ze de greep terug willen? Je kunt wel proberen om greep op je situatie te vervangen door een intellectueel vertrouwen in de werking van de markt, maar je kunt de behoefte van mensen om greep te hebben op hun omgeving niet laten verdwijnen. Kijken we in de spiegel als we de verwijten zien van rechts?
Ik hoor tot de mensen die altijd grote behoedzaamheid hebben om psychologische beelden over te planten naar het sociale domein. Maar in dit geval proef ik een lichte neiging om deze gedachtegang serieus te nemen:
– Ja we hebben onze behoefte aan eigenheid, ons wantrouwen van het vreemde onderdrukt, en belachelijk gemaakt of veroordeeld als het bovenkwam. En dus hebben we ook geen adequaat en aanvaardbaar model voor het wel ermee omgaan en integreren in onze beschaving
– En Ja, als we onder stress komen, in de crisis, gaan we meer van hetzelfde waar we goed in waren (en trots op) doen, eerst de economie en niet de armoede aanpakken, eerst zuur dan zoet, meer internationaal en U moet maar even wachten. We hebben er nog geen nieuw evenwicht in weten te vinden, sinds we de Euro hebben
Ik neem Wilders, Roos c.s. dus maar serieus als spiegel en projectiescherm. Maar ik ben dus nog even niet klaar met dit soort gedachten.