Ik vraag me al jaren af of dat wel bestaat. Ik zie nog de Brave Soldat Schwejk zich door de eerste wereldoorlog heenmodderen als Selbstständig denkender Mensch en ook toen, jaren geleden, bestond die twijfel al. Hij rotzooide maar wat om zijn vege lijf te redden.
Hoe komt een mens aan zijn beelden over de wereld, over hoe het verder moet en goed en kwaad. Nee niet van de slang in het paradijs. Dat was trouwens en by the way een ander verhaal dan ze me in mijn jeugd voorspiegelden. Adam en Eva staan -vertelde mijn antropologieprofessor aan de gereformeerde Vrije Universiteit- voor de rondzwervende jagers/verzamelaars, die in kleine promiscue groepen rondtrokken, en (van) de aarde namen zoals ze was. Toen de mens begon agrariër te worden begon hij moeder natuur naar zijn hand te zetten. Hij werd geleidelijk monogaam en monotheïst, ontwikkelde schaamte. De “kennis van goed en kwaad” was de kennis om niet alleen appelen te plukken, maar ook appelbomen te telen, graan te telen, knollen en dergelijke. Het was ook de (sociale en ethische) kennis die nodig was om met bezit om te gaan, want zwervende groepen hebben nooit meer dan ze dragen kunnen en boeren hebben grond en vee en voorraden oogst. Dit was niet een verhaal over de zondeval en de plotseling ontstane inherente slechtheid van de mens. Het was een verhaal dat nodig was om de volgende beschavingsvorm te ontwikkelen. Denken (kennis) en verhalen…. daar zit wat.
Hoe ontstaat die kennis van goed en kwaad? OK een boom is er dus niet. Ja natuurlijk ouders broers en zussen, onderwijzers, bazen, vriendjes en collega’s en alle moderne social-media-bubbelgenootvarianten daarvan. Maar eerst even op individueel niveau. Hoe slaat een mens dingen op en verwerkt hij ze? Er is de eerst de “sensatie” (zintuigen nemen iets waar, genot, pijn, schoonheid). Dan is er de reactie in het lijf en het brein, de “ervaring” (en toen pikte Jantje mijn bal en werd ik boos, maar Jantje is groter en ik durfde hem niet terug af te pakken en toen kwam mijn broer helpen en dat was fijn). En dan komt het “Verhaal” (en zei later mijn vader “zie je nou wel dat je niets moet pikken want dan maak je een ander boos of bang en verdrietig. Wat jij niet wil dat jou geschiedt…”). Het directe geheugen over zintuigen is beperkt. Reuk schijnt nog het sterkst gekoppeld te zijn aan terugzoekmechanismen in het geheugen. Van de ervaring onthouden mensen meestal alleen het hoogtepunt of dieptepunt en de afloop. Wat onthouden wordt is het verhaal. En dat verhaal moet als het even kan kloppen met andere verhalen en niet teveel tegenstrijdigheid opleveren. Wat het beste werkt om er een coherent verhaal van te maken dat klopt is het ervaren en er over napraten met anderen. Op diepe trauma’s na blijven individuele ervaringen slechter hangen dan gedeelde. Er is geen beter beklijvende ervaring dan de gedeelde en doorleefde (=omgezet in een kloppend verhaal) ervaring. Hoe meer mensen van een groep, een sociale-media-bubbel, een omroep, een kerk die ervaringen en verhalen delen, hoe realistischer en geloofwaardiger het verhaal en het besef hoe het hoort en verder moet dat daarbij hoort voor de leden van dat gezelschap.
Zoals het paradijsverhaal van 7000 voor Christus via de Bijbel van een parabel over de agrarische revolutie een verhaal werd over zonden en slechtheid, zo worden gedeelde ervaringen en verhalen beelden hoe het hoort en waar het heen moet. En die verhalen zijn weerbarstig. Hoe fouter ze zijn hoe meer we eraan vasthouden lijkt het wel. Een modern voorbeeld. Jarenlang hebben we gevonden dat instellingen voor openbaar nut, zoals met energie en communicatie, het spoor, de wegen, een zaak voor de overheid waren. Toen kwam plotseling het verhaal dat de markt veel beter was in het eerlijk zorgen voor dat soort voorzieningen. Er werden allerlei zaken geprivatiseerd en soms werd zelfs kunstmatig voor concurrentie gezorgd. Voor een deel werkte het goed. Maar op onderdelen werkte het niet. Als het “neutrale” beslissingen waren geweest waren die laatste teruggedraaid. Maar het waren geen neutrale beslissingen. Het waren beslissingen die samenhingen met een liberale-humanistische levensvisie. En fouten erkennen in een levensvisie is lastiger. Dan gaan we liever repareren. Dan komt er aanvullende regelgeving en meer toezicht. Dan roepen we dat de overheid zich nog teveel bemoeit met de markt en decentraliseren we door naar lagere overheden en vergroten we de administratieve ellende die uit de hele operatie is voortgevloeid zie het drama met de jeugdzorg. Zoals een koning vroeger nooit wou roepen dat zijn soldaten vergeefs gesneuveld waren in de eerste slag en vrolijk aan de voorbereiding van de tweede begon waarin nog meer boerenknechten het loodje zouden leggen, zoals de politie de kosten van een nieuw automatiseringssysteem laat oplopen omdat we niet willen erkennen dat we vanaf het begin fout zaten, zo worden verhalen moreel zwaarder en sterker bij tegenslag en aanwijsbare fouten. Zie het verhaal van Groningen en de NAM, elke volgende stap verdiept de kloof, vergroot het wantrouwen en verhoogt de druk van beleidsmakers om vast te houden aan hun lijn tot de volgende kabinetsformatie. En niet omdat het wetenschappelijk gezien logisch is, maar omdat het gaat om de geloofwaardigheid van het verhaal, het gezichtsverlies moet worden beperkt, het verhaal sterker moet zijn dan de ervaring…. Nou ja, zie Brexit, there is no way back!!! Isn’t there?????
Het denken over democratie, Brexit-referenda en markten met koninklijke klanten, over vrije partnerkeuze en genderbeleving is allemaal gebaseerd op de mythe van de vrij en zelfstandig beslissende en denkende mens. Totdat de vrij denkende mens naar Syrie wil om het kalifaat te helpen. Dan zijn de school, de jeugdzorg, de ouders en de Moskee te kort geschoten in hun gedragsbeïnvloeding. Dagelijks word ik aangespoord om mijn geluk te vergroten met nieuwe technieken als een zelf inparkerende auto en een snellere telefoon. Dagelijks word ik door Google en Facebook gebombardeerd met dingen waarvan ze denken dat ze me interesseren (om een gezamenlijk doorleefde ervaring op te bouwen?). Ik heb twee websites voor lieslaarzen bekeken en word nu al weken achtervolgd op allerlei sites met lieslaarzen aan de rand van mijn blikveld. Politici en zakenlieden weten dat we niet zelfstandig denken maar uiterst beïnvloedbaar zijn. Zo is de tevredenheid van werknemers met een verandering in bedrijfsprocessen aanmerkelijk groter als men het in het werkoverleg eens is over de koers, dan bij het belonen met materiële prikkels. Maak een verhaal collectief, zeg dat het hebben van een refurbished iPhone5s “Cool” is. Zeg dat politieke propaganda van een dictator bij de mensenrechten hoort en je wint. De kennis van goed en kwaad blijkt een verhaal in een verhaal….
In het verlengde daarvan vraag ik mij bijvoorbeeld af: Als Pauw bijvoorbeeld, bijna alle dagen in de week mensen als Wierd Duk, Baudet, jan Roos en dergelijke uitnodigt, gewoon omdat het zin heeft om dat geluid ook te laten horen, journalistiek gezien, vergroot dat nou het aantal volgelingen van deze rechtse gekkies en Gutmenschen? Maakt dat fascistoïde gedachten salonfähig? Of haalt het juist de hijgerige romantiek van “ons” verhaal, van “wij worden niet gezien en gehoord”, eraf? Zoals “die linkse gekkies en Gutmenschen vinden allemaal dat wij stom zijn, en nou zit daar die linkse gek Pauw van die linkse VARA ineens kritiekloos ons soort mensen aan het woord te laten… Er is helemaal niet zo’n vijandbeeld? Klopt ons verhaal wel?”. Ik denk dat het goed is als de opstandige romantiek eraf gaat, maar mijn God wat zijn het “slechte verhalen”. Het is goed dat ik het nog maar zelden zie.
Wat ik denk is eigenlijk dat we in onze mondiaal samenhangende wereld, met uiterst complexe technologie en complexe juridisch gestoelde samenwerkingsverbanden gewoon allemaal niet meer goed overzien wie we zijn, waar het heen moet en wat goed is. En allemaal onzinverhalen hebben, zowel linkse gekkies als rechtse. Dat we niet goed snappen hoe we het klimaat voor onze kleinkinderen dragelijk kunnen houden en toch werk hebben en een hypotheek. Dat we niet snappen hoe we met Afrika moeten omgaan. En dus over dingen die we nog wel een beetje snappen, als geweld en islam, als Brexit en kolencentrales ruzie maken in plaats van nadenken over de gevolgen van de bevolkingsgroei en het klimaat en the internet of things dat ons tot beïnvloedbare dingen maakt. We hechten zo aan onze verhalen van vrije wil en zelfstandig denken, dat we niet zien dat de politiek om de belangrijkste vraagstukken heen loopt, gestuurd wordt door spindoctors en bedenkers van alternative facts? Rutte gaat nu maanden formeren. Zou het in die formatie ook echt gaan straks over de toekomst van Europa? Over de weerbaarheid van de democratie tegenover de bij decreet regerende pseudodictators? Over de energietransitie en het klimaat? Over de verdeling van macht en rijkdom over de continenten en tussen overheden en multinationals? Over ethische kwesties samenhangend met de verbetering van de menselijke soort en de waardigheid van het lijden van de alsmaar ouder wordende ouderen? Of gaan we weer steggelen over wat geld voor de bestrijding van de drugsproductie in Brabant, wat extra rijbanen tussen Apeldoorn en Hengelo? I wonder hoeveel selbstständig denkende Menschen er eigenlijk zijn en in welke mate ik er één van ben, Ik meen dat ik er één ben, maar ik vraag het U af. Als het weigeren van het staand zingen van het Wilhelmus een teken is, ben ik het een beetje, maar verder….