A new rise of fascism. Is dat het wat we meemaken? En zo ja waar? Rusland en Turkije lijken evident. Maar Amerika, en hier ook ? Soms denk ik van wel. Maar dan moet je terug naar wat fascisme was en hoe het zich manifesteerde. Er zijn veel definities en beschrijvingen. De valkuil is dat je dus altijd wel zoveel vindt dat je de vraag met Ja zou moeten beantwoorden. Simon Schama, de Engelse historicus die de geschiedenis van de Joden schreef doet het. Mijn vriend Jo Horn doet het. Hij schreef er toen hij jong was al boeken over. Ik heb ze niet gelezen. Dit is mijn eigen beperkte zoektocht.
Eigenlijk is de term gemunt door het Italiaanse regime van Mussolini. Vriend Trump citeerde hem nog met instemming bij het begin van zijn campagne. De meeste definities stellen dan ook de primaire karaktertrekken van deze regeringsperiode centraal. Dan draait het om “een sterke man”, die anti-democratisch is (hij tolereert geen weerwoord, geen oppositie, zoals Erdogan die Koerdische parlementsleden en Burgemeesters gevangen zet), die de rechtstaat schoffeert (posities van rechters ter discussie, opheffing scheiding der machten, veel macht in het presidentiële model van het parlement naar de president verleggen). De inhoudelijke ideologie is sterk nationalistisch (let’s make America great again, dromen over ‘groot Rusland’, Nederland voor de Nederlanders), soms racistisch (het was toen vooral Hitler die er die draai aan gaf, maar een sterk superioriteitsgevoel ten aanzien van het eigen volk en vooral de elite eruit is een dragend principe en dat ligt dicht tegen racisme aan, zie Trumps retoriek over verkrachtende misdadige Mexicanen). Economisch gezien is er vaak sprake van protectionisme (we zouden nu tegen de globalisering en handelsverdragen zijn) en investeren in eigen infrastructuur. Internationale samenwerking is of onbelangrijk of wordt gemeden (danwel nu teruggedraaid, zie Trump en het anti-Europa-sentiment van het huidige rechts). De spanning die in het denksysteem zit is dat de Leider met een grote L claimt “Het Volk” te representeren, maar om dat te kunnen volhouden zich van een deel van datzelfde volk moet zien te ontdoen, door dat deel het zwijgen op te leggen, te vermoorden, op te sluiten (ja zelfs crooked Hillary moest behind bars…), etc. door ze tot interne vijand te bestempelen. Toen, in Italië, waren dat de communisten, in Turkije nu de Koerden en de Gülenisten, etc, Hier de moslims. Om dat soort interne processen te sturen en te stroomlijnen is beheersing van de media noodzakelijk. Niet alleen moeten de redevoeringen van de leider breed en integraal worden gedeeld. Kritiek moet gesmoord. Kritische media worden gesloten of genationaliseerd en kritische journalisten belanden in de gevangenis. Propaganda en misleiding zijn troef (zie Putin’s rechterhanden die van een gebeurtenis meerdere lezingen in omloop brengen en alle buitenlandse weerwoord tot complottheorie bestempelen). De machtsconcentratie bij een man en een kleine groep vertrouwelingen leidt tot corruptie, grote zelfverrijkingen, nepotisme, geldvlucht naar het buitenland en soms tot een niets ontziend geweld tegen de eigen onderdanen door groepen volgelingen (bruinhemden, azc-brandstichtingen). Er zijn Italiaanse films….
Hoe is het met jullie kippenvel inmiddels? Hoe dichtbij is Trump? Hoe erg stinkt de retoriek van kameraad Wilders als hij in de rechtszaal claimt dat hij het volk vertegenwoordigt dat tegen de elite in opstand komt, als hij claimt dat rechters partijdig zijn en het OM politiek gestuurd, als hij verwacht dat de geschiedenis zal uitwijzen wie er aan de goede kant stond. In een democratie is er in beginsel geen goede kant of verkeerde kant, maar zijn er meerdere kanten die tot een vergelijk moeten komen. In een totalitair fascistisch model is er één goede kant, die van de leider die het volk verenigd heeft… Is Wilders een fascist? Of gebruikt hij fascistoïde retoriek? In ieder geval het laatste. De manier waarop hij zijn partij organiseert en leidt doet echter vermoeden dat er meer aan de hand is. Ik weet het niet. Hoe dichtbij is Trump? De metaforen en retoriek-analyse laten alle indicatoren op alarm springen…
Maar, kan je als fascist op democratische golven komen bovendrijven? De meeste dictaturen rond de middellandse zee (vergeet Spanje, Portugal Griekenland en zo niet, voor zover er voor de dictatuur sprake was van iets als democratie was dat heel zwak tegenover een economisch/militaire elite) hadden weinig met democratie te maken. Hitler is op democratische wijze komen bovendrijven. Erdogan ook. Ja het kan dus. Dat iemand die binnen de democratische regels van de rechtstaat aan de macht komt, diezelfde rechtstaat vernietigt…. Het gaat bij Erdogan niet alleen om mensenrechtenschendingen jongens, het heeft alle trekken van het bouwen aan een fascistisch regime en op dit moment zijn in een aantal Oost-Europese landen vergelijkbare ontwikkelingen gaande zoals in Hongarije en Polen. En het bouwen van fascistische regimes gaat verder dan het bruuskeren van de vrijheid van de pers en van meningsuiting. Dan vernietig je de rechtstaat.
Ik heb de indruk dat de karakterstructuur van dictators ziek is. Minimaal narcistisch, minimaal een slecht empathisch vermogen, minimaal iets dwangmatigs. Mensen die zo erg in staat zijn om in zichzelf te geloven dat ze al die macht naar zich toehalen, die zich met groot gemak van tegenstanders kunnen ontdoen en een sterke neiging hebben tot beheersen. Mensen die een eigen ideaal, dat overigens erg altruïstisch gekleurd mag zijn, en waarbij ze zelf een dienende rol voor zichzelf zien, met zoveel kracht en dwang kunnen opleggen dat ze zichzelf als redder van land en volk, kunnen poneren, en zich opofferen (Wilders: U zult me moeten doden om me te laten zwijgen… wat een opofferingsgezindheid).
Schama roept dat de grootste fout die we kunnen maken de fout is die de Angelsaksische wereld in de dertiger jaren maakte: zwijgen, bagatelliseren, de protesterenden overdrijvingslust verwijten. De fout is dat we verwachten dat dit soort bewegingen, waarin mensen die zich als “leider” opwerpen die het volk verenigen wel redelijk zullen worden als ze aan de macht komen. Dat ze gaan luisteren naar deskundigen en tegengeluiden, redelijk worden onder internationale druk. Putin, Erdogan, cs, tonen nu dagelijks aan dat ze dat niet doen. Hitler en Mussolini en Franco, etc, toen niet. In onze democratie ontstaat een golf aan factfree-politics als de demagogen weerwoord krijgen, Liegen heeft altijd al plaatsgevonden in de politiek, maar naar mijn indruk nooit zo omvattend als nu.
In democratieën kunnen leiders die dit soort dingen roepen en willen alleen boven komen als ze appelleren aan iets als angst en crisis. Zolang alles goed gaat is het geluid van de “Völkische Beobachters” die “de wil van het ondeelbare volk” vertegenwoordigen een marginaal verschijnsel. We maken nu mee dat daarvoor een voedingsbodem is. Een paar kenmerken:
– Een internationale financiële crisis in 2008, die veel mensen heeft getroffen en waaruit alleen een kleine bovenlaag uiteindelijk beter naar voren is gekomen. De macht van de banken is niet afgenomen.
– Crisis en globalisering samen leiden tot een sterke migratie van laaggeschoold werk naar lage-lonen-landen met weinig milieu-eisen en bureaucratie. De slachtoffers van de crisis verliezen ook zekerheid in baan en behoud van huis.
– Vluchtelingen en migranten blijken steeds beter geschoold en steeds meer over te hebben voor het komen naar Europa waar de banen van veel arbeiders al verdwenen zijn en daarmee de concurrentie om werk op te jagen
– Alles wordt groter, moeilijker en onoverzichtelijker en daarmee onbegrijpelijker voor steeds meer mensen. De oude zekerheden van de eigen kring, het eigen dorp, de eigen kerk worden vervangen door complexe internationale onderlinge afhankelijkheden en een toenemend aantal moslims die een levenshouding hebben waarvan veel mensen zich afvragen hoeveel bedreigends daarin ligt.
– Individualisme is het mantra van de succesvollen. Mensen die minder toegerust zijn voor succes moeten het veel meer hebben van onderlinge hulp. De boodschap van het fascisme van het ene volk, van het collectief boven het individu, kan sterk appelleren aan gevoelens van onmacht om in de huidige rat-race-wereld je draai te vinden
Samen betekent dit dat niet alleen de laag-opgeleide blanke man angstig wordt en boos, maar ook de mensen die zich thuis voelen in homogene rustige samenlevingen op kleine schaal in de dorpen, de villawijken. Ook de moeders die zich afvragen in welke wereld hun kinderen groot worden en of ze het niet veel moeilijker gaan krijgen dan wij. Het lijkt er op dat veel jongeren zich afvragen of democratie wel zo belangrijk is als wordt beweerd, als dat niet leidt tot correctie van blinde elites. Een dergelijke samenloop maakt de kans groot dat Amerikanen voor Trump gaan, Fransen voor LePen en Nederland voor Wilders. En als die denken dat dan de goede kant van de geschiedenis aan de macht is gekomen, hoed U dan…
Kortom spreek, spreek U uit, voor het begrijpen dat we een paar dingen niet goed doen, maar voor de rechtstaat, voor de vrije pers, voor de dialoog, en tegen fascistoïde retoriek, Voor het te laat is.
Zwijgen is geen goud, zo maar en altijd….