Als er één plaats is waar men het denken wantrouwt is het de plaats waar men weinig anders doet dan denken: de universiteit. Men disciplineert het denken, men bevraagt aannamen, denksporen en uitkomsten. Men heeft strenge opvattingen over wanneer iets kennis is. Men weet dat alles wat waar is alleen waar is zolang het niet is gelogenstraft.
Als er ergens wantrouwen bestaat tegen getraind denkende mensen, dan is het in de hoofden van mensen die macht zoeken op basis van een Traditie, ideologie en/of godsdienst. Dat zijn mensen die er niet tegen kunnen voortdurend gedisciplineerd bevraagd te worden op hun aannames, denksporen en uitkomsten. Dat zijn mensen die willen worden geloofd en vertrouwd en op basis daarvan macht willen uitoefenen.
Dat zijn twee verschillende soorten wantrouwen. Van het ene worden we allemaal wijzer, van het andere dommer. Van het ene profiteren we allemaal, van het andere alleen de machtselite.
De mensheid heeft een lange historie van elites die op basis van ideologie, religie of traditie regeren. En dan vaak ook weinig scrupules hadden met het aanpakken van wetenschappers die teveel twijfel zaaiden. Die met die gifbeker, Socrates toch? En dat van de zon die niet om de aarde draaide maar andersom, ook daar vielen dooien bij. Spinoza werd uit zijn gemeenschap gestoten. Mao heeft hele universiteiten leeggehaald en de wetenschappers als landarbeider aan het werk gezet. Het communisme heeft ook in Rusland een mooie traditie opgebouwd van politieke controle op de wetenschap. Er zijn nog steeds kerken die zich tegen de leeftijd van de aarde en de evolutie verzetten. Er zijn signalen dat er op sommige universiteiten in de islamitische wereld weinig onderwezen wordt (of met litteratuur gestaafd) dat op gespannen voet zou kunnen staan met de letterlijke teksten in de Koran.
We hebben ook nu weer een leider in ons midden die graag als wereldleider wil worden gezien en in het verlengde daarvan een kruistocht (excusez le mot) tegen een flink deel van “zijn” universitaire wereld is begonnen. De leiding van veel faculteiten ontslagen, geschorst of gearresteerd, een reisverbod voor wetenschappers en de wetenschappers in het buitenland worden teruggeroepen. De wetenschap wordt langs een politieke meetlat gelegd. Een meetlat van loyaliteit vooral. Want inhoudelijk zal er door politici niet zoveel kwaliteit gemeten kunnen worden.
Mevrouw Fresco concludeert in haar column in de NRC dat we weer op een punt zijn dat het niet eens zozeer gaat om gevaarlijke gedachten, maar dat denken zelf gevaarlijk is. Voor de regimes kennelijk, maar ook voor de wetenschapper in een dergelijk regime. Omdat echt gedisciplineerd denken angst inboezemt, als tegenkracht wordt gezien en moet worden uitgeschakeld, gecensureerd of geloyaliseerd en ingekapseld.
In ons deel van de wereld is dat wel zo’n beetje gestopt na de middeleeuwen. In de communistische wereld een paar eeuwen later… In ons deel van de wereld mokken nog wat creationisten na… Of roepen Brexiteers: “Who needs experts?” Of Trump: “who needs facts?”. Het grondpatroon is dus ook hier nog levend en nooit helemaal weggeweest. Maar wat nu door meneer Recep Tayyip wordt veroorzaakt… Ik ga er van uit dat de internationale academische wereld sterk genoeg is, maar ik vrees dat Erdogan wil dat ze daar gaan werken aan een soort dienstbare wetenschap. Het is het neo-liberalisme immers ook gelukt met de economische wetenschap op een deel van de universiteiten? Zoals op sovjet-universiteiten een andere economie en geschiedenis, sociologie en filosofie werd opgebouwd dan in het westen? Waarom onder het mom van wetenschappelijk tegengeluid en weerwoord niet een postmoderne notie van de waarheid opgebouwd: Waarheid is alleen waarheid in het beperkte cultuur- en taalgebied dat je deelt. Hebben we straks een Sunnitische relativiteitstheorie? Of chaos-wiskunde….