Niet alle ondernemers zijn dieven en egocentrisch, niet alle managers worden gedreven door efficiency en control over creativiteit. Ik weet het. Ik doe mijn best. Ik doe mijn best. Ik scheer niemand over een kam, laat staan allen. Neem nou Volkswagen. Waarschijnlijk was het streven oprecht, ooit, ooit oprecht, geloofden ze in hun techniek en terugdringen brandstofverbruik en terugdringen CO2. Alleen toen ze de normen rond stikstof niet haalden…
Neem nou de managers van de banken, de handelaren, de uitvinders van derivaten en verzekerde rommelhypotheken. Ze zullen ooit op basis van statistieken hebben geloofd dat het allemaal kon (zie Haider in de roman In het licht van wat wij weten) en macro-economen hebben hen ongetwijfeld verteld dat als zij het goed doen, de hele economie het goed doet. En dus is het goed. Greed is good. Het is een officieel uitgangspunt in de neoliberale economie. Hebzucht drijft de ondernemer tot veroveren van markten en tot succes en daar profiteren we door banen en winstuitkeringen allemaal van mee. Maar toch raakten ze van god los die bankiers, en van ons, van ons consumenten en burgers van de staten die voor hun verliezen opdraaiden.
Neem nou zorgverzekeraars, in mijn ogen hadden dat non-profit-organisaties moeten blijven. Verenigingen en coöperaties. Maar dat zijn ze niet. En dus… beconcurreren ze elkaar, breken door het medisch beroepsgeheim heen, schrijven ons andere pillen voor dan onze dokters. Dat doen ze, zegt Schippers en zeggen ook haar volgelingen, omdat de kosten in de zorg moeten worden teruggedrongen. Ze reserveren lage budgetten voor medische zorg thuis, omdat dat moet, maar ondertussen, krijgen we per drie maanden andere bijverschijnselen van andere pillen en ligt opa door. Ik vermoed niet uit winststreven, maar ze verzetten zich vanwege marktredenen niet tegen politieke onzin. Ze maken geen inhoudelijke stappen in de verbetering van de zorg, maar managersstappen in de beheersing van de kosten ervan. Dat is ook nobel, maar treurig defensief en uiteindelijk afbraakvoetbal. En ze weten het. Ook Roger van Boxtel die zijn Menz zo centraal stelde, ging uiteindelijk niet voor klantwaarde maar voor efficiency.

We kunnen zo doorgaan. Shell vervuilt, stopt de boringen in Alaska niet uit milieu-overwegingen, maar omdat ze te weinig hebben gevonden. De NAM ondermijnt Groningen en neemt niet uit zichzelf stappen tot schadeloosstelling. De vraag is dan, als al die mensen die daar aan het roer staan, die andere mensen aansturen, die de beslissingen nemen, als al die mensen, nee, vrijwel al die mensen wel deugen, waarom gebeurt dit dan allemaal. Waarom zetten alle managers die vinden dat de klant centraal staat een vervelende website en een vervelend callcenter tussen henzelf en de klant? Omdat dat goedkoper is en dus zeggen ze het één en doen ze het ander. Waarom huren organisaties voor goede doelen callcenters in en zeurende studenten die verdienen aan elke machtiging tot automatische overboeking die ze ophalen. Niet omdat wij dat prettig vinden als gevers, we ergeren ons kapot, maar omdat een marketeer aan de goedverdienende manager heeft uitgelegd dat het werkt. Bedoelen ze en willen ze dan het één, zijn ze als mens van harte overtuigd van het één, maar gebeurt dat alleen als het erg meezit? Alle raden van bestuur en raden van commissarissen spreken over integriteit, over committment aan maatschappelijke doelen en duurzaamheid en stakeholders. En ze menen het. Maar het gebeurt zolang en voor zover ze het zich kunnen veroorloven. En dat is vaak niet lang en niet ver. Als het spannend wordt gaat een aanvallende coach op zeker spelen.. of andersom, voor de dood of de gladiolen…Hoe komt dat? Waarom handelen dan zoveel van die mensen tegen hun persoonlijke ethiek en drive in?

Ooit heb ik met een aantal collega’s en samen met ‘Loesje’ een flink aantal politici geïnterviewd over de primaire vraag: “Waarom ging je in de politiek en wat is er van die oorspronkelijke drijfveer terecht gekomen, wat is er nog van over?”. In de politiek, bleek, is het uiteindelijk moeilijk om je idealisme vast te houden, De weerbarstige politieke praktijk, de noodzaak tot compromissen, het moeten bewaren van je blazoen van effectieve en foutloze strijder, het moeten draaien tegen de pers en burgers… Het leidt tot afleren van alles waarmee je de arena instapte. De praktijk ontwapende, de praktijk nodigde je uit -om het zacht te zeggen- tot het vinden van nieuwe wapens. Die nieuwe wapens leidden tot een nieuwe wapenwedloop. We zien het nu in de politiek op landelijk niveau. Opstelten en Teeven waren bedragen en bonnetjes kwijt en logen uiteindelijk of zwegen tegen beter weten in. Mansveld draait en liegt waarschijnlijk, van der Steur ook rond Volkert’s foto’s. De wapenwedloop van het spinnen leidt tot liegen en propaganda-achtige activiteiten. Voorlichting en open informatieverstrekking beginnen bij de overheid historie te worden. Alsof het vanzelf gebeurt tegen ieders zin in.

Otto Scharmer introduceerde in zijn Theory U hiervoor het begrip “Het Veld”. In zijn beeld houdt dat veld het midden tussen een soort abstract magnetisch veld dat de ijzerdeeltjes in mooie patronen richt aan de ene kant en aan de andere het veld zoals de boer zijn akker ziet. Hoe is de structuur van de grond, houdt die grond het water vast of loopt het er door, leeft de grond, zijn er veel of weinig insecten en micro-organismen die voor het ene gunstig zijn en voor het andere niet? Heeft de wind vrij spel of staan er houtwallen omheen? Wat zal er dan gedijen? Een derde betekenis die bij Scharmer in zijn teksten doorklinkt is het veld als speelveld, met vaststaande, maar ook zich ontwikkelende regels, vooral ook ongeschreven regels van het spel, het level-playing field, het veld dat klein gehouden wordt of breed in voetbaltermen… Waar het normaal is om een hoekschop te claimen ook al weet je dat je hem niet hoort te krijgen. En ondanks FairPlay-campagnes van de bond.
Zo’n veld, omgezet naar organisaties, maakt dat het ene gedrag zich natuurlijk ontwikkelt en het andere wordt ontmoedigd. Een veld als bij VW, waarin het bedrijf hoog inzet op een techniek, maakt het vrijwel onmogelijk om nuchter te rapporteren dat die techniek de milieunormen niet gaat halen. Het is gebeurd. Al in 2008. De druk in het veld bleef, het rapport kwam niet ver, the dieselspirits were high. En ze gingen door. In zo’n veld, het is gebeurd hoor, gaan nuchtere dienders en burgemeesters roepen dat de vorming van een nationale politie in zo’n tempo niet kan. Maar het ministerie van “veiligheid” het troetelkind van Ivo, Mark en de PVV moest er komen. Ivo die als burgervader van Rotterdam nog tegen de Nationale Politie was, ging de kar trekken. Wie er dan tegen is, wordt een roepende in een achterhaalde woestijn, een speler op een verkeerd veld. Ik heb ooit de stelling gehoord: gedrag is als water, het kiest de weg van de minste weerstand. Het veld, dat bepaalt die weg van de minste weerstand. Hij die voor de weerstand kiest, komt buitenspel te staan, of denkt dat en houdt wijselijk zijn mond. Het veld, het is er misschien objectief niet, maar het is er ook wel, als een beeld in je eigen hoofd dat je eigen gedrag stuurt, zodra je het veld betreedt, verantwoordelijkheid neemt in een organisatie.

Het aardige van dit begrip ‘Veld” is dus dat je er direct invloed op hebt. Het is je eigen beeld van de krachten die op je inwerken, het is je eigen angst voor gezichtsverlies of niet serieus genomen worden als je gaat zeggen wat je echt wilt en denkt. Het is je eigen beeld van je succes en wat je daarvoor overhebt. Het is je eigen beeld van wat belangrijk is en wat mag worden veronachtzaamd als het spannend wordt. Het zit in je eigen hoofd. Het aardige ervan is, is dat als je als leidinggevende dat veld zou willen veranderen, dat het betrekkelijk simpel is om dat te doen, namelijk door het expliciet te maken bij je mensen en er de dialoog over aan te gaan. Het aardige is dat je in plaats van schreeuwen “hoe je het doet, kan me niet schelen, maar je zorgt dat het voor elkaar komt” kan gaan praten over de dilemma’s die je ervaart, al zegt “iedereen” -het veld in je hoofd- dat een manager die over zijn dilemma’s praat aan gezag inboet en zijn/haar mensen verwart. Je kunt er wat mee, als je de moed hebt om dieper in jezelf te graven naar waarom je ook weer de zorgverzekeringen zo belangrijk vond en waarom je dacht dat je verantwoordelijkheid moest nemen voor het klimaat als dieselbaas. Het kan. Maar ik vrees dat de krachten in dat neo-liberale hebzucht-veld zo intens zijn dat ik uiteindelijk vrijwel altijd mijn respect verlies voor al die CEO’s en spreadsheet-managers die het niet doen en hebzuchtig doorgaan. En dat ik gewoon politici die zeggen dat ze de naheffing uit Brussel niet zagen aankomen en niet zullen betalen maar het drie weken later in stilte gewoon doen, al die liegende, draaiende en spinnende politici, aangestoken door het neoliberale schonestraatjesveld, dat ik die gewoon niet vertrouw. En jammer genoeg, voor al die slaven van het veld, fractievoorzitters en verandermanagers, het grootste deel van het domme klootjesvolk heeft ze door, vertrouwt ze steeds minder.
Wij, wij als tandeloze burger en VW-rijder, halen onze schouders op over al die gepoetste blazoenen. Wij verwachten geen “Grote leider”. We vragen niet om een held. Die vertrouwen we nog minder. We willen geen Erdogan of Poetin. Wij willen een baas en een MP die zich vragen stelt, open, die ons zijn dilemma’s toont -en niet alleen pas tien jaar na dato zoals Kok- een gewoon mens die zich als het spannend wordt niet méér gaat aantrekken van de regels van het spel, van het veld en de druk, maar juist minder en daardoor game-changer durft te worden. Ik zie ze nog niet genoeg…. Floris, jij wel?