Maar is de tijd wel een illusie? In mijn vorige blog haalde ik de dialogen tussen David Bohm en Krishnamurti aan, die toe bewogen naar de conclusie dat tijd een verzinsel was van het zelf, van het ego, om de weg te kunnen blijven vinden in de wereld die hij in zijn gedachten zelf schiep. Maar kunnen we die niet omdraaien, die gedachte. Dat de ruimte wel degelijk drie dimensies heeft en de werkelijkheid als je de tijd mee rekent vier, maar dat de waarnemer van die werkelijkheid zelf daarvan niet los bestaat, een bedenksel is. Is er niet ergens een grote illusie van een geest, een zelf, die een lichaam heeft zoals ik een huis waarin ik woon. Een illusie die heeft geleerd zichzelf buitengewoon belangrijk te vinden, zo belangrijk dat hij een God heeft geschapen die van hem houdt en die zichzelf een onsterfelijkheid toedicht, hetzij in een hemel, hetzij in een oneindig weerkeren op aarde. Als dat ‘zelf’ een verhaal is -wat ik sterk begin te geloven- wie is dan de verteller?

In november 2014 schreef ik twee keer iets over Ginnungagap. De kern is/was van die sagen zoals de Edda, dat als een God (of beter de menselijke dwaling die hij moest belichamen) zichzelf qua belangrijkheid ging overschatten, hij kinderen zou baren (zijn gedrag gevolgen zou krijgen) die de aarde zouden verdelgen en waardoor alles in strijd ten onder zou gaan. De kern van de verhalen was dat wezens die het vermogen hebben verkregen om over zichzelf na te denken en hun eigen handelen onder de loep kunnen nemen een verantwoordelijkheid op zich nemen die groot is en dat zelfoverschatting in spirituele zin (zoals je zelf zien als de top van de schepping en de uitverkorenen van de schepper) uiteindelijk alles-vernietigend is. Het is maar een verhaal, maar precies wel een verhaal over het meest tricky verhaal dat er is, namelijk over de vraag of wij wezens zijn met iets uitzonderlijks, namelijk het vermogen om op “een zelf” te reflecteren en wat daarbij onze verantwoordelijkheid is.
Denken is één van de eigenschappen waar we als mensen het meest trots op zijn, omdat we menen daarmee iets te kunnen dat dieren niet kunnen, laat staan planten en dode materie. Maar we beheersen ons denken nauwelijks. Ik heb al eerder in 2010 meen ik, uitgelegd hoe het proces van denken vrijwel altijd eigenlijk weinig anders is dan betrekkelijk random zoeken in de immense database van onze hersenen naar dingen die eerder hebben gewerkt. De taal sluit daar ook op aan. Een gedachte is niet voor niets als woord voltooid verleden tijd. Het is in 99,99% van de gevallen iets wat al eerder is gedacht en opgeslagen. Het is geen “denksel” iets wat nu ontstaat en nieuw is, maar iets ouds dat stamt uit een andere situatie die waarschijnlijk niet genoeg op de huidige lijkt om van toepassing te kunnen zijn. Het is een soms willekeurige uitkomst van een zoekopdracht zoals je op een computer doet. Met gevoelens (ook zo’n voltooid verleden tijd woord) is het al niet veel beter. Gedachten hebben bovendien de gewoonte om allerlei context mee te slepen naar het oordelende bewustzijn (als we dat al hebben, als dat ook geen illusie is), zoals de gevoelens van stress, spanning, teleurstelling, woede, trots, zelfkritiek of wat ook wat bij dat eerdere denksel hoorde. Ook die (zie vorige blog) waarschijnlijk sterk geabstraheerde context wordt op het nu geprojecteerd en daar gaat de rust en de intellectuele afweging. Heel veel denken komt voort uit de poel van lustgevoelens en onlust die in het oudste deel van het brein zetelt en door het moderne deel voortdurend wordt gerechtvaardigd en recht gepraat. Die rechtprater is dat de verhalen-verteller? Mensen die mediteren hebben vaak de rustgevende ervaring dat gedachten en gevoelens komen en gaan en dat de nietigheid ervan vaak blijkt als je ze voldoende oprechte aandacht schenkt. Dan is die verhalenverteller waarschijnlijk ook een illusie. Denken is vaker iets dat met ons op de loop gaat dan dat we als normaal mens trots moeten zijn op het feit dat we het zogenaamd kunnen. En toch, het lijkt er op dat we niet kunnen zonder onze dromen en de goede dingen die we aan onze kinderen willen meegeven.

Was het niet zo dat de Griekse filosoof Heraclitus die “Panta Rhei” schreef, dat dacht nadat hij zich had gerealiseerd dat een rivier iets is dat lijkt “te zijn” zoals een rots aan de oever ervan, maar als je goed kijkt telkens een andere grote hoeveelheid water is? Eigenlijk “is” er op die manier veel niet. Lijkt het er maar te zijn. Maar is er een stroom van energie en meeslependheden die door ons heen vloeit. Is er een stroom van gedachten en handelingen van anderen die in ons blijven haken en wortelen, waar we dan met enige regelmaat iets van ons eigen ervaren aan toevoegen. Zoals een eik materie en energie is die in zijn biotoop in hem bleef haken en waaraan eigenlijk alleen zijn eigen vorm en basiseigenschappen van de soort iets eigens is. Bestaan we wel als continue entiteit? En is de verhalenverteller die we als getuige en tekenaar van onze identiteit opvoeren niet ook een bonte verzameling van ouders, vriendjes leerkrachten, buren en collega’s die ons wel eens feedback hebben gegeven. Is het vermogen van de “soort” “mens” om uit dit soort flarden een soort illusie van individualiteit en ‘zelf’ te construeren niet het enige dat overblijft na analyse van wat we kunnen en doen over denken en zijn? Dat de soort daaruit de conclusie trekt dat hij meer is dan de nietige grasspriet waarop hij staat, de bloem die hij plukt, het kikkervisje dat hij vangt voor zijn plezier, is dat niet een illusie? Terwijl we echt weten dat door onze geboorte en sterven, en dat van de mensen om ons heen die we liefhebben, de zon niet eerder ondergaat, de wind niet gaat liggen, maar de liefde blijft… Stromende liefde en leven als zinnebeelden van ‘tijd’ die we niet kunnen meten en er dus niet is? Laten we beter kijken naar wat “stroomt”, zich ontvouwt en weer invouwt en laten onze dromen gaan over wat er in die potentie kan komen en ontstaan, in plaats van al te veel waarde te hechten aan een zelf dat zich uiteindelijk invouwt als een vlinder aan het eind van een seizoen.