Mag ik nog weer even hardop denken over de wereld? Over hoe het allemaal zo gekomen is ? Dank.

Nou, we zijn de afgelopen 3000 jaar natuurlijk allemaal veel slimmer geworden en over veel dingen héél anders gaan denken, maar toch vermoed ik dat veel van onze waarden duizenden jaren oud zijn. En dan heb ik het niet alleen over de tien geboden en dus over doodslaan, stelen en begeren. Nee, bijna alles van wat we diep in ons vinden over hoe het hoort in het sociale domein heeft zijn ontstaan gezien in de tijd dat we in gemeenschappen leefden waarin we elkaar allemaal kenden en tegenkwamen. Denken over democratie en dialoog, over leiderschap, over mores in strijd, het is ontstaan in een tijd waarin het altijd ging over concrete mensen, over een “ons” dat concreet was, telbaar op een paar handen en namen had waar gekende gezichten bij hoorden.

In die tijd losten we de problemen van de gemeenschap met elkaar op, als we iets organiseerden en regelden, deden we dat voor elkaar. Geleidelijk aan, met de groei van onze intelligentie en de komst van werktuigen en techniek, met de groei van de macht en omvang van onze vijanden, ontstond er behoefte aan organiseren en besturen op een grotere schaal. Een schaal die zo groot was dat we de mensen niet meer konden kennen. Oorlogsvoering, infrastructuur, waterbehoeften bijvoorbeeld leidden er toe dat stamhoofden zich verenigden en koningen gingen benoemen. Het bestuur groeide, het leger, de overheid ontstond. Er ontstonden instituties die zo groot werden dat ze niet meer in een dialoog met alle belanghebbenden konden worden bestuurd en geleid. Het dilemma is dus oud: kleinschaligheid leidt tot een tekort aan effectiviteit van bestuur en organisaties, grootschaligheid leidt tot een democratisch tekort. Hoe groter de benodigde schaal, hoe groter het tekort. Behalve als het grootschalige bestuur en haar organisaties dingen doen die we in de actuele gang der dingen niet belangrijk vinden, dan is het goed, maar als ze dichtbij komen en ons raken, dan ontstaat het.

Het democratisch tekort is niet alleen iets dat voor het volk, de klanten en de medewerkers een rol speelt. Het gaat niet alleen om de onvrede van het niet gehoord zijn en het niet meetellen. Er is ook de problematiek van het abstractieniveau. Bestuurde je in het oorspronkelijke stadium nog gewoon 200 tot 1500 mensen met een naam, nu gaat het over de belangen van 50 miljoen in grote Europese landen en honderden miljoen in Europa zelf. Het bestuur en de organisaties gaan dan alleen nog over abstracties. En die hebben de vervelende eigenschap dat ze niet bestaan en verzinsels zijn van mensen die hoog zitten en overzicht hebben. We sturen nu jongens en meiden naar Mali, uiteraard omdat daar de beschaving dient te worden hersteld, maar toch is ook het belang van Nederland in de wereldhandel (een abstractie) sterk gebaat bij deelname aan internationale vredesmissies (een onbewezen beleidstheorie, die uiteraard ook een abstractie is). En misschien is dat eigenlijk wel het doorslaggevend argument.

Het aantal gemeenten in Nederland is al sterk gedaald en zal verder dalen. Rutte en zijn kabinet traden aan met de daadkrachtige stelling dat gemeenten in Nederland eigenlijk ten principale meer dan 100.000 inwoners moesten hebben om hun taken aan te kunnen. De taken werden ernstig verzwaard en men voorzag een snel groeiend effectiviteitstekort in het lokaal bestuur. De discussie is inmiddels vrijwel verstomd. Gemeenten zijn gaan samenwerken en vergroten zo op eigen kracht het democratisch tekort en de gemeenteraden klagen dan ook nu al over ernstig verlies aan autonomie. Het kost af en toe de kop van een Burgemeester als Ab Meijerman uit Veendam die de gemeenschappelijke regeling iets serieuzer nam dan zijn eigen Raad die er formeel niets over te zeggen had. Kiezers gaan morren, steeds meer, niet eens zozeer over het gedrag van politici al verwoorden ze het gemor vaak in die sfeer, maar om het fundamentele democratisch tekort.

Maar het is niet alleen de overheid. Het gaat in het bedrijfsleven net eender. De schaal neemt toe, om concurrentiekracht te winnen en risico’s te spreiden, etc. Vroeger hadden we duizenden individuele bakkers die op hun eigen manier bakten. Nu zijn die er nog, maar het meeste brood wordt gebakken in fabrieken, fabrieken van coöperaties of andere conglomeraten. In die fabrieken gaan we voor operational excellence (dat zijn we dus niet hè, als we daar naar streven) standaardisatie, mechanisering, schaalvergroting, het “vak” gaat weg bij de bakker en schuift op naar de ontwerpers van de productielijn en de logistiek. Banken waren vroeger klein (de RABO-bank is het in wezen nog), ze zijn groot geworden. De bankiers zijn vervangen door mensen die procedures doorlopen met klanten als ze die al te zien krijgen, als wat ze willen al niet is geautomatiseerd. Het geld wordt verdiend in die andere wereld, waar de beursgang van grote bedrijven wordt begeleid, waar valuta’s worden verhandeld en complexe produkten met het verzekeren van verzekeringsrisico’s een rol spelen. Dat wil dus ook hier zeggen dat het bankieren is verworden tot het sturen op abstracte produkten. “De prooi” over het staatsbank worden van ABN-AMRO toont het helder. CEO Kalff die nog de grote kredieten doornam in de Raad van Bestuur naar Groenink die overnames en aandeelhouderswaarde als leidende abstracties koos.

Operational excellence, mag ik nu even een tirade? Opex, afgekort, betekent tot op het bot doorgevoerde procesoptimalisatie. Tot op het bot opgevoerde voorspelbaarheid (alle schroefjes even groot en sterk) van het produkt en optimale kostenbeheersing. Disciplinering van werknemers die sterk onder druk staan om aan de voortdurend strakker wordende eisen te voldoen en niet worden bevraagd op hun vakmanschap. Waar zijn wij? Als klant? Nergens. Het meest gehate stukje optimalisatie is het callcenter. “Om u beter van dienst te kunnen zijn, krijgt u nu niet een mens aan de bel die laat merken dat hij U belangrijk vindt, maar een geautomatiseerd keuzemenu, dat u in staat stelt te kiezen tussen vier smurfen die waarschijnlijk werkstudent zijn en uw situatie en vraag niet zullen begrijpen omdat ze het bedrijf en het produkt niet kennen maar wel de antwoordprotocollen uit hun hoofd hebben geleerd”. Dat zou eigenlijk de tekst moeten zijn die je krijgt na zo’n 0800 of 900 nummer. En voor deze vorm van klantmishandeling betaal je ook nog een paar dubbeltjes per minuut anders ken het callcenter niet uit. Ik heb niets tegen opex op plaatsen waar dat zinvol is. Ik wil graag medicijnen die telkens dezelfde hoeveelheden werkzame stof per pil hebben en gestandaardiseerde schroefjes ja. Maar als de hypotheekverstrekker alleen maar aanvraag-invulhulpje is geworden, die stiekem droomt van het echte werk terwijl hij gestandaardiseerde aanvragen verwerkt doen we de klant tekort.

Ik krijg het idee, dat we een beetje aan het einde van deze spanningsboog beginnen te komen. Het volk verliest zijn geloof in bankiers, in schoolbestuurders, in bestuurders van “de woningbouw” en ziekenhuizen. Het volk wantrouwt zijn politici. Voetballers en zangers mogen schathemeltje rijk worden, maar een wethouder die 40.000 verdient is een graaier en plucheplakker. Het gaat dus niet om geld mensen, het gaat om de geloofwaardigheid van overheden en organisaties op de schaal waarop ze opereren. Het democratisch tekort, gepaard gaande met sturen op abstracties, op beelden van wat goed is voor Nederland en het bedrijfsleven, wreekt zich vaker. De bankencrisis is nog lang niet opgelost, Europa moddert nog steeds door. VVD-er Markie Verheijen begint zelfs te roepen dat zo openlijk en hard voor Europa zijn als Verhofstadt de kiezers kopschuw maakt voor Europa. Dat we wel nodig hebben, maar dan liefst niet al te openlijk, Mark toch… democraat en niet durven zeggen wat je belangrijk vindt omdat je bang bent dan je het dan juist niet zal zien gebeuren…

Ik vermoed dat waar we de keus hebben, we moeten stilstaan bij dit vraagstuk. De RABO-bank staat na het LIBOR-schandaal op zo’n kruispunt en ik zie dat ze kiezen voor centralisatie en schaalvergroting. Da’s meer van hetzelfde en een verwijdering van hun oude imago dat ze zo bijzonder maakte. Jammer, denk ik, maar het is moeilijk om niet met de stroom mee te gaan. Gemeenten zullen nog wel even groeien. Op dit moment vermoed ik dat 70.000 een optimale schaal is. De hausse aan fusies tussen ziekenhuizen is hoop ik voorbij. Er gaan al steeds meer stemmen op dat we daar zijn doorgeschoten. We hebben KPN uit Mexicaanse handen weten te houden, maar wiens handen gaan het dan worden ? Daar bouwen we nog wel even door denk ik.

Ik vraag het U, laat schaalvergroting en abstraheren van concrete mensen geen automatisme worden. Denk na en weeg af. Voor het belang van hen waarvoor u het zegt te doen. Of beslissers, ga anders zelf in de woestijn van Mali een jaar werken aan de plaats van Nederland in de wereldhandel of zoiets.