Met enige verwondering heb ik het regeerakkoord gelezen. Het zou 18 miljard moeten opleveren, maar ik geloof er weinig van. De beleidsintensiveringen zijn harder dan de bezuinigingen en van de bezuinigingen (als ik het goed begrijp zo’n 24 miljard voor aftrek van de intensiveringen) is maar een miljard of 11 hard te maken. En bovendien krijg ik vanuit mijn maatschappijvisie een beetje de indruk dat met het met name hakken in de cultuur, de sociale zekerheid, ontwikkelingssamenwerking en dergelijke, we een stap terug doen in beschaving. Vrolijk word ik er niet van. En dan heb ik het nog niet eens over het salonfahig maken van over-the-top-anti-islamgevoelens. Wat er staat is oud en voor de hand liggend. Of je was ergens voor of je was ergens tegen. Daar waren bestaande redeneringen voor en dat soort redeneringen druipt uit het akkoord, zij het hier en daar en een beetje bevlogen klinkende taal. Scharmer noemt dat ‘downloaden’ ik noem het ‘de zoekmachine in plaats van de denkmachine’. Ik had gehoopt, na zoveel maanden formeren, dat er iets meer nieuws zou staan, iets meer waaruit blijkt dat geprobeerd is buiten gebaande paden te denken. Daar staat erg weinig van, of het zouden de animalcops moeten zijn, de vinding van Pvv’er Graus.

Waar ik graag meer over had willen lezen was over een nieuwe kijk op of tenminste een aankondiging van een serieuze herbezinning op de mentale modellen waaruit veel taken en beleid  voorkomen. Laat ik eens wat proberen. 

Je zou op een zeker abstractieniveau de taken in een aantal categorieën kunnen indelen. Bijvoorbeeld en zonder te proberen een sluitende indeling te maken:

1.       Dienstverlening. De burger is daar klant van de overheid, zij het vaak ongewild. Je moet een paspoort, een kentekenbewijs, een vergunning of een uitkering. Er zit veel van bij gemeenten maar ook het e.e.a. bij het Rijk. Zijn die producten allemaal nodig, maken we ze op het goede schaalniveau, zijn er niet teveel overheidsinstanties bij betrokken, allemaal vragen die misschien andere antwoorden dan de huidige opleveren, als we  het leven van  burgers willen vereenvoudigen en de kosten naar beneden willen brengen

2.       Bescherming. Elk incident leidt tot nieuwe regelgeving. De burger spreekt in een Pavlovreactie de overheid aan, een Pavlovreactie die de overheid heeft uitgelokt door over ieder incident Kamervragen te stellen. Bestuurskundigen spreken over “de gulzige overheid”, die bij elk incident kans ziet om te scoren met geruststellend regelgevend gedrag. De vraag is hoe je effectief beschermt, handhaaft en toeziet.  Hoeveel eigen verantwoordelijkheid burgers zelf hebben. Als je als burger zelf niet meer “aanspreekt”  heb je daar agenten en handhavers voor nodig. Hoe meer de overheid zichtbaar handelt hoe meer wij ons in de samenleving terugtrekken en vragers om bescherming worden. Die vicieuze cirkel moet worden doorbroken, niet door nog meer blauw op straat of in de wei, niet door nog meer regels, niet door salarisbeperking van agenten. Dat is downloaden. Niet door het inschakelen van particuliere beveiligers, dat is de zoekmachine. Ik weet het nog niet. Dat zinnetje zal vaker komen, maar er lijkt niet naar gezocht

3.       Rentmeesterschap over de openbare ruimte en de infrastructuur. Het is nu grotendeels in een ministerie ondergebracht en er zal meer naar lokale overheden worden gedecentraliseerd. Daar was wat voor te zeggen, maar verandert er daardoor wat en zo ja welke kant op ? Gaan we daardoor minder autorijden, minder vervuilen, meer en beter gericht op de markt bouwen ? Neemt de kans op bouwfraudes daardoor af ? Krijgen we daardoor meer natuur en wordt Nederland mooier ? Ontstaat daardoor een betere visie op waar het met Nederland naar toe moet die zo inspireert dat lokale overheden en particuliere beleggers die volgen ? Ik weet het niet, maar er lijkt niet naar gezocht.

4.       Stimuleren van potentie. Tot nu toe deden we dat veel met subsidie en belastingmaatregelen. Werkt dat ? Hoe stimuleer je potentie eigenlijk ? Word je als allochtoon ondernemer door belastingfaciliteiten ? En ga je als alleenstaande moeder werken als je gekort wordt op je uitkering ? En doe je dat dan wit ? Hoe werkt dat soort dingen eigenlijk. Hoe stimuleer je innovatie als innovatief denken al cultuur is en innovaties sneller gaan dan ooit eerder in de geschiedenis, maar de economische macht zich niet meer aan landsgrenzen stoort ? Ik heb ook hier in het verleden een ‘gulzige overheid’  gezien, eigenlijk onmachtig op de terreinen waarop men iets wou, maar in de marge van ons geluk veel geld verplaatsend. Vind ik iets van dit soort vragen in het regeerakkoord terug, nee. Het is broodnodig dat er iets anders ontstaat op dit gebied dan het vaak onvolledig en onmachtig gestuntel van een stimulerende overheid, die onvoldoende heeft nagedacht over een effectief hoe en maar naar oude instrumenten grijpt als men wil meezingen in het koor.

5.       Faciliteren van het sterke. Er moet geld worden verdiend in Nederland. Er zijn banen nodig, talent moet in Nederland blijven. Onze sterke sectoren moeten sterk blijven en kunnen concurreren. Onze toekomst is de kenniseconomie en die moet worden geholpen door zoveel mogelijk belemmeringen weg te nemen, instroom van talent mogelijk te maken, etc. Ook hier is er een gulzige overheid. Ook hier is de rol van de overheid marginaal, zowel in voor- (investeringssubsidies) als in tegen-spoed (het verdwijnen van de farmaceutische research). Maar ook hier wordt veel geld rondgepompt, waarschijnlijk om op zijn minst aan tafel te kunnen komen. Ook dat moet anders kunnen. Minder gulzig, realistischer.

6.       Imago en onze economische motor. Is kunst een kostenpost of een economische motor op zich ? Volgens mij in onze moderne maatschappij het laatste. En hoe zit het met sport ? Er gaat veel rijksgeld naar topsport en lokaal geld naar breedtesport. Waarom ? om de kwaliteit van ons leven ? dan moet je niet korten. Omdat we er geld mee verdienen en een goed imago mee opbouwen in de wereld ? dan ook niet. Dan moet je alleen onzin bestrijden als gemeenten die failliete betaald voetbalorganisaties overeind houden. Of zijn er andere taakverdelingen tussen publiek en privaat mogelijk en hoe schep je die dan ? Door gewoon alle muziek uit de publieke omroep te schrappen ? Of ga je dan als overheid andere allianties aan en creëer je andere taakverdelingen ?

7.       Werkgever en bureaucratiebeheerder. Daar zijn de ambities van het kabinet Rutte het hardst. De inkomens staan op nul. Er moet met veel minder ambtenaren worden gewerkt. Het aantal bestuurders zal als het volgende kabinet en de volgende kamer het er na de volgende verkiezingen ook mee eens zijn met eenderde worden verminderd.  Maar over een jaar of vier stroomt de grijze golf babyboomers haar pensioen in en gaat er een groot tekort aan gekwalificeerd personeel ontstaan, dat zomaar niet raakt opgevuld als de arbeidsvoorwaarden steeds slechter worden. En er zijn niet teveel politici in die zin dat ze elkaar teveel aan het werk houden en daardoor niet aan kwaliteit toekomen. Met het verminderen van het aantal wordt de kwaliteit niet beter. Behalve als je denkt dat de daardoor afgeleid ontstane verhoogde kiesdrempel daaraan bijdraagt door het aantal kleine fracties te verminderen.

Ik zou misschien geïnspireerd kunnen zijn geraakt als de bezuinigingen met dit soort visie, dit soort vragen gepaard waren gegaan, maar ik heb ze niet of nauwelijks gezien. Nu kijk ik naar een traditioneel download-akkoord met mij teveel PVV-accenten. Nu kijk ik naar een akkoord, waarin de politiek weinig kritisch is op zichzelf, weinig vragen stelt naar de mate waarin de politiek en de overheid zelf heeft bijgedragen aan een situatie die hard om bijsturen vraagt. Ik hoor veel blije anti-linkse retoriek, weinig bezinning op haar eigen rol en op de vraag hoe het komt dat de gewone politiek telkens weer zoveel kiezers van zich vervreemdt (een aantal jaren geleden waren CDA en PvdA samen goed voor ruim 110 kamerzetels nu zo’n 65, geeft dat nou te denken of niet ?).

Kortom, wat kunnen we doen om de reflectie en de bezinning op de agenda te krijgen ?